సాహిత్యం

ఆ రోజులలో ఒకానొక గురుకులంలో పైలుడే గురువుండేవాడు. అతని వద్ద అనేక మంది విద్యనభ్యసించేవారు. ఆనాటి ఆనవాయితీ ప్రకారం గురుకులంలో విద్యను అభ్యసించే వారందరూ ఆశ్రమంలోనే ఉండాలి. వారికి అన్న వస్త్రాలిచ్చి చదువు చెప్పించే భారం రాజు మీద ఉండేది. నిరంతరం గురు సన్నిధిలో ఆయనకు సేవచేస్తూ, విద్యార్ధులు వినయ విధేయతలతో విద్య నేర్చుకునేవారు. గురువు కూడా తండ్రి వలే విద్యార్థి అభిరుచిని గ్రహించి అందుకనుగుణంగా వారికి విద్యను నేర్పేవాడు. తమకు అనువైన గురువును ఎంచుకుని విద్యార్ధులు గురుకులాలలో అభ్యాసం చేసేవారు. అలాంటి గురుకులాల్లో పైలుని వద్ద ఉదంకుడనే శిష్యుడుండేవాడు. సాంప్రదాయం ప్రకారం విద్యాభ్యాసం పూర్తి చేసుకున్న ఉదంకుడు గురువు దగ్గర సెలవు తీసుకునే ముందు గురుదక్షిణ ఏమికాలో తెలపమని పైలుడుని కోరాడు. అప్పుడు పైలుడు చిరునవ్వుతో, ఆశీర్వదించి, ‘నాయనా, నీవంటి శిష్యుడు దొరకడం నా అదృష్టం. గురుదక్షిణ వలనదని,’ అన్నాడు. ‘ఆచార్యా, గురుదక్షిణ ఇవ్వకుండా వెళ్లడం న్యాయంకాదు. కనుక మీరు ఆజ్ఞాపించడని,’ ఉదంకుడు సవినయంగా కోరాడు. వాని పట్టుదల, ధర్మనిరతి చూసి సంతోషంతో, ‘నాయనా, ఇంతకాలంగా నువ్వు చేసిన సేవను మించిన గురుదక్షిణ లేదు. అయినా నువ్వు తప్పదంటున్నావు కనుక ఆశ్రమంలోకి వెళ్లి అమ్మగారు ఏం కోరుకుంటారో అడుగు,’ అన్నాడు పైలుడు. ఉదంకుడు గురువుగారి ఆజ్ఞ ప్రకారం ఆయన భార్యకు నమస్కరించి విషయాన్ని తెలిపాడు. అందుకు ఆమె ‘నాయనా, మీ గురువుగారి వద్ద సౌమ్యుడనే రాజు విద్య నేర్చుకున్నాడు. ఆ రాజుగారి భార్య ధరించే కుండలాలు నాకు తెచ్చిపెట్టు,’ అని కోరింది. ఉదంకుడు పరమానందంగా బయలుదేరుతుండగా ఆవిడ పిలిచి, ‘నాయనా, ఇంక నాలుగురోజులలో నేను ఒక వ్రతం చేస్తున్నాను. అప్పటికి ఆ కుండలాలు తీసుకురమ్మని’ పలికింది. ‘చిత్తం తల్లి,’ అని ఉదండకుడు బయలుదేరాడు. దారి మధ్యలో ఒక మహావృషభంపై ఒక మహాపురుషుడు ఎదురుపడి, ‘ఈ గోమయం భక్షించి వెళ్లు, నీకు శుభం కలుగుతుంది. సందేహించకు దీనిని మీ గురువుగారు కూడా స్వీకరించారని,’ అని చెప్పగా, ఉదంకుడు మారుమాట్లాడకుండా ఆ మహాపురుషుడు చెప్పినట్టు చేసి రాజభవనానికి చేరుకున్నాడు. మహారాజు ఉదంకుడుని చూసి చిరునవ్వుతో ఆహ్వానించి, ‘మీ రాకవల్ల మాజన్మధన్యమయ్యింది. ఏ పనిమీద వచ్చారో సెలవీయమని,’ కోరాడు. అంత ఆయనకు గురుపత్ని కోరికను విన్నవించాడు ఉదంకుడు. అంత ఆ మహారాజు సవినయంగా, ‘మహాత్మా, మీ కోరిక అవశ్యం నెరవేర్చవల్సిందే. మీరు అంతఃపురానికి వెళ్లి మహారాణిని అడగండి. ఆమె సంతోషంగా ఇస్తుంద,’ ని అన్నాడు. ఉదంకుడు వెంటనే అంతఃపురానికి వెళ్లి తిరిగివచ్చు, ‘మహారాజా, మాతో పరిహాసాలాడుతున్నారు. మహారాణి అంతఃపురంలో లేదని,’ అన్నాడు. రాజు: మహాత్మా, క్షమించాలి, అపవిత్రులకు నా భార్య కన్పించదు. మీరు అశుచిగా ఉన్నారని నేను అనలేనన్నాడు. ఉదంకుడు: గుర్తుకువచ్చింది. నేను వచ్చేదారిలో ఆ పొరపాటు జరిగింది. ప్రయాణాపు తొందరలో విస్మరించానని, తిరిగి శుచిగా అంతఃపురానికి వెళ్లి రాణిగారి ముందు వినయంగా నిలచి తన రాకకు కారణం తెలిపాడు. రాణి: ఉదంకుని కోరిక విని. ఇవిగో కుండలాలు. ఒక మాట. ఈ కుండలాలు దొంగిలించాలని చాలాకాలంగా తక్షకుడు వేచి ఉన్నాడు. జాగ్రత్తగా తీసుకువెళ్లండి. ఉదంకుడు వాటిని తీసుకుని వస్తుండగా, ఒక ముసలి బిచ్చగాడు అతనిని వెన్నంటి రాసాగాడు. ఇంతలో సాయంసంధ్య కావస్తుండటంతో, కుండలాలను ఒడ్డున పెట్టి నదిలో సంధ్యావందనం ముంగించికుని వచ్చేటప్పటికి ఆ బిచ్చగాడు కుండలాలు అపహరించాడు. ఉందకుండు చూస్తుండగానే ఆ బిచ్చగాడు పాము రూపం ధరించి బిలంలోకి దూరాడు. ఆ బిలాన్ని తవ్వడానికి ప్రయత్నిస్తుండగా, దేవేంద్రడు తన వజ్రాయుధంతో ఆ బిలాన్ని వెడల్పుగా చేశాడు. ఆ బిల్వం గుండా ఉందంకుడు నాగలోకం చేరి అనేక విధాల ప్రయత్నించినా తక్షకుని ఆచూకీ తెలియలేదు. అంతేకాకా, ఎదురుగా ఇద్దరు స్త్రీలు కూర్చుని తెలుపు, నలుపు దారాలతో వస్త్రాలను నేస్తూ కన్పించారు. నేత చక్రాన్ని ఆరుగురు తిప్పుతున్నారు. ఆ చక్రానికి పన్నెండు ఆకులున్నాయి. ఎదురుగా అశ్వంమీద ఒక దివ్యపురుషుడు కన్పించాడు. వారందరిని ఉదంకుడు ప్రార్థించగా, ఆ పురుషుడు వరం కోరుకోమనగా, నాగలోకమంతా తన వశంకావలని వరం కోరాడు. ‘అయితే ఈ గుర్రం చెవిలో గట్టిగా ఊదమన్నాడు,’ ఆ పురుషుడు. ఉదంకుడు అలాగే చేయగా, నాగలోకమంతో అగ్నిజ్వాలలు వ్యాపించాయి. మంటలకు తాళలేక తక్షకుడు కుండాలలను సమర్పించి శరణు కోరాడు. అప్పటికే ఆలస్యమవుతుండటంతో గురుపత్ని వ్రత సమయానికి చేరుకోవటం ఎలా అని ఉదంకుడు విచారిస్తుండగా, ఆ పురుషుడు తన అశ్వాన్నిచ్చి అదృశ్యమయ్యాడు. అభ్యంగాన స్నానం చేసి వ్రతం చేయడానికి సిద్ధంగా ఉన్న గురుపత్నికి ఉదంకుడు కుండలాలు అందించి, ఆమె ఆశీర్వాదం తీసుకుని గురువుగారి పాదాలకు నమస్కరించాడు. తన ప్రయాణ విశేషాలను గురువుగారికి విన్నవించి అంతరార్థం బోధించమని కోరాడు. అంత గురువుగారు, ‘నాయనా, నీకు ఎదురుపడిని పురుషుడు దేవేంద్రుడు. ఆ వృషభం ఐరావతం. నీవు భక్షించిన గోమయం అమృతం. అది గ్రహించనిచో నీవు నాగలోకంలో జీవించి ఉండేవాడివి కావు. నాగలోకంలోని స్త్రీలు ధాత -విధాతలు. నలుపు, తెలుపు దారాలు రాత్రింబవళ్లు. చక్రాన్ని తిప్పే ఆరుగురు ఋతువులు, పన్నెండాకులు మాసాలు. ఆ చక్రం సంత్సర రూపమయిన కాలచక్రం. అక్కడ కన్పించిన పురుషుడు దేవేంద్రుడు, అశ్వం అగ్రిహోత్రుడు. ఇంద్రుడు నాకు ఆప్తమిత్రుడు. నువ్వు నా శిష్యుడవని తెలిసిన దేవేంద్రుడు నీకు అపాయం కలగకుండా కాపాడాడు. నీ వలె వినయవిధేయతలతో గురుశుశ్రూష చేసిన విద్యార్ధులను దేవతలెప్పుడు కాపాడుతారు. ఇక నీవు స్వగృహానికి వెళ్లు. నీకు అంతా శుభంకలుగుగాకా,’ అని ఆశీర్వదించాడు. (ఇది ఆదిపర్వంలో కథ: గురు సేవ ప్రాశస్త్యాన్ని తెలిపే కథ) తేటగీతి

పదం కాదది, ప్రపంచానికి మేలు కొలుపు. పాట కాదది, ప్రజ్వరిల్లే జీవక వేదం. లోకం బాధంతా తన బాధనుకుని, మానవుడే నా సందేశం, మనుష్యుడే నా సంగీతం అని మరో ప్రపంచానికి స్వాగతం పలికిన శ్రీశ్రీ కలం నుంచి జాలువారిన ప్రతి అక్షరం, సాహితీ జగత్తుకే మణిహారం. తన అభ్యుదయ కవిత్వాల ద్వారా సమాజంలో కుళ్లుని తూర్పార బట్టిన శ్రీశ్రీ, ఎన్నో కమనీయమైన చిత్ర గీతాలను కూడా సినీ అభిమానులకు అందించారు. కత్తిలాంటి పదునైన మాటనైనా, కోమలమైన పదాన్నయినా శాసించి జనారంజకంగా మలచగలిగే శక్తి ఒక్క శ్రీశ్రీక ఉందంటే అతిశయోక్తి కాదేమో. `తాజ్ మహల్ నిర్మాణానికి రాళ్ళెత్తిన కూలీలెవ్వరు..` అని ప్రశ్నించే, గర్జించే శ్రీశ్రీ, `నా హదయంలో నిదురించే చెలి, కలలోనే కవ్వించే సఖీ...` అనే ప్రణయ గీతం రాయగలగడం ఆయనకే చెల్లింది. అటు విప్లవ కవిగా, ఇటు సినీకవిగా జోడు గుర్రాల స్వారి నల్లేరు మీద బండి నడకలా ఆయన సాగించగలిగారు. ఆహుతి సినిమాలోని `ప్రేమయే జనన మరణ లీల...` గీతం ద్వారా తన సినీ జీవితానికి అంకురార్పణ చేసిన శ్రీశ్రీ సరళమైన పదాలతో ఎంతో లోతైన అర్ధాన్ని తన గీతాల ద్వారా ప్రజలకు అందించారు. `వెలుగు-నీడలు` సినిమాలోని `కలకానిది, నిజమైనది, బ్రతుకు కన్నీటి ధారలలోనే బలిచేయకు...` అనే పాట అందుకు నిదర్శనం. అక్కా-చెల్లెళ్లు చిత్రంలోని `వినరాని మాటలే..` అనే పాటలే `జీవితమే ఒక చదరంగం పావులే కదా జీవులందరూ, తెలియనిది ఆట, కనబడదొక బాట...` అని జీవిత సారానంతా ఒక్క వాక్యయంలో వివరించాడు. `ఆకాశవీధిలో, అందాల జాబిలి, వయ్యారి తారను చేరి ఉయ్యాల లూగెనె, సయ్యాటలాడెనే..`, `తూరుపు సింధూరపు మందారపు వన్నెలలో హ్రదయ రాగం`, `మనసున మనసై, బ్రతుకున బ్రతుకై, తోడకరుండిన అదే భాగ్యమో` వంటి సుమధుర గీతాలను శ్రీశ్రీ కలం నుంచి వెలువడ్డాయంటే ఎందరో నమ్మకపోవచ్చు. అయితే, శ్రీశ్రీ అభ్యుదయ భావాలను సినీ గీతాల్లో కూడా ప్రదర్శించారు. యమగోల చిత్రంలోని `సమరానికి నేగే ప్రారంభం, యమరాజుకు మూడెను ప్రారబ్ధం..`, భూమికోసం లోని `ఎవరో వస్తారని, ఎదో చేస్తారని ఎదురు చూసి మోసపోకుమా..` మరో ప్రపంచంలోని `ఆకాశమంటే మేడలతో, ఆకలిమంటల పీడలతో ధనికుల కోసం పేదలు కట్టిన మహా మంచి ప్రపంచం.. ఓహోహో మరో ప్రపంచం..`లు కొన్ని మచ్చుతునకలు మాత్రమే. అలాగే, `పాదవోయి భారతీయుడా, ఆడి పాడవోయి విజయగీతికా..` అనే వెలుగు-నీడలులోని దేశభక్తి గీతంలో కూడా `ఆకాశం అందుకునే ధరలోకవైపు, అదుపులేని నిరుద్యోగమింకొకవైపు, అవినీతి, బంధుప్రీతి, చీకటి బజారు అలముకున్న నీదేశం ఎటు దిగజారు..` అని ప్రశ్నించడంలో `ప్రతి మనిషి, మరో మనిషిని దోచుకునేవాడే..` అనడంలోనూ, `ఏ దేశ చరిత్ర చూసినా ఏమున్నది గర్వకారణం, నరజాతి సమస్తం పరపీడన పరాయణత్వ`మని వాపోయినట్టే అన్పిస్తుంది. జానపదం ధ్వనించే `ఓ రంగయో పూలరంగయో..`పాటను చాలామంది కొసరాజు రచనగా భ్రమిస్తారు. ఈ గీతం రాసిన శ్రీశ్రీ, వాగ్ధానం సినిమాలో బహుళ ప్రాచుర్యం పొందిన రేలంగిపైన చిత్రీకరించిన హరికథను, సంగీత లక్ష్మి చిత్రంలోని క్రష్ణార్జున సంవాదాన్ని కూడా రాసి సకల కళాప్రావీణ్యుడననిపించుకున్నాడు. కురుక్షేత్రంలోని పతాక సన్నివేశానికి రాసిన `ధర్మక్షేత్రం, ఇది కురుక్షేత్రం..` అనే పాటలో కఠినమైన పదాలను కూర్చిన శ్రీశ్రీ దేవతలో `బొమ్మని చేసి ప్రాణం పోసి ఆడేవు నీకిది వేడుకా...` అని సరళమైన పదాలనుపయోగించి మెప్పించాడు. ఇలా మాటలను, అక్షరాలను శాసించగలడు కనకే తెలుగు సినీ రచయితలలో శ్రీశ్రీకి మాత్రమే జాతీయ స్థాయిలో ఉత్తమ గీతరచయిత అవార్డు లభించింది. అల్లూరి సీతారామరాజు చిత్రానికే హైలెట్ అనిపించుకున్న `తెలుగువీర లేవరా, దీక్షబూని సాగరా` పాటకు ఆయనకు ఈ అవార్డు లభించింది. మళ్లీ పాతిక వసంతాలు గడిస్తేగాని మరో తెలుగు సినీరచయితకు ఈ అవార్డు లభించలేదన్నది గమనార్హం. చిలకా-గోరింక సినిమాలో హాస్యజంట పద్మనాభం, రమాప్రభలపై చిత్రీకరించిన `చెమ్చాతో సముద్రాన్ని తోడశక్యమా` అనే పాటను రాసిన శ్రీశ్రీ పంతులమ్మ, భార్యాభర్తలు సినిమా కోసం పద్యాయలను సైతం రాసి అందరిని మెప్పించారు. మొదట్లో డబ్బింగ్ చిత్రాలకు మాటలు, పాటలు రాసి తిరుగులేనివాడిగా పేరు తెచ్చుకున్న శ్రీశ్రీ క్రమేపి తెలుగు ప్రేక్షకుల హ్రదయ పీఠాన్ని అలంకరించారు. దేవుడు చేసిన మనుష్యుల్లారా లో టైటిల్ సాంగ్, గాంధారి గర్వభంగంలో మానవుని శక్తి, యుక్తులను తెలిపే `పదునాలుగు లోకముల దురేలేదే .. చూడగా మనుష్యుడిల మహానుభావుడే (ఈ పాటను అనుకరిస్తూ తర్వాత బాలభారతంలో `మానవుడే, మహనీయుడు, శక్తిపరుడు యుక్తిపరుడు..` అనే పాటను మరో సినీకవి రాశాడు), తోడికోడళ్లులో `కారులో షికారు కెళ్లే పాల బుగ్గల పసిడిదానా..` గుండమ్మ కథలో `లేచింది నిద్ర లేచింది మహిళా లోకం..` శభాష్ రాముడులోని `జయంబు నిశ్చయంబురా భయండు లేదురా..` పాడిపంటలు, మనుష్యులు మారాలి, కులగోత్రాలు, విప్లవశంఖం, పునర్జన్మ, శ్రీక్రష్ణతులాభారం, పంతాలు-పట్టింపులు, పెళ్లీడు పిల్లలు, దానవీరశురకర్ణ, ఆరాధన ఇలా ఎన్నో చిత్రాల్లో మరిపించే, మనసుల కదిలించే, ప్రేరణ కలిగించే పాటలను ప్రేక్షకులకు అందించిన శ్రీశ్రీ చెప్పదల్చుకుంటే, అర్ధం చేసుకోగలిగే శక్తి ఉంటే ప్రతిపదం, కోటితంత్రులై జనజీవనహేళను తెలుపుతాయని నిరూపించాడు. జీవితంలోని ఎన్నోచేదు నిజాలను `తలచేది జరగదు, జరిగేది తెలియద`ని చెపుతూ, `శోధించి, సాధించాలి అదే ధీరగుణమని` తన గీతాల ద్వారా ఆంధ్రులకు సందేశాన్నిచ్చి చిత్ర జగత్తులో ధ్రవతారగా నిలిచిపోయాడు. సౌమ్యశ్రీ రాళ్ళభండి

గోదావరి, గోరింటాకు, గోంగూరా, గిరీశం, కచటతపలూ, గసడదవలూ, బారిష్టర్ పార్వతీశం, పదహారణాలూ, ఇవి అసలు, సిసలు తెలుగుదినుసులు, తెలుగుదనపు జెండాలు అన్నారు కీ.శే. ముళ్లపూడి వెంకటరమణగారు ఒకానొక సందర్భంలో! తెలుగుగడ్డ గురించి తలుచుకున్నప్పుడల్లా, తెలుగువారి గురించి ఎవరికైనా చెప్పాలన్నా, తెలుగు సాహిత్యంలో కొన్ని మరుపురాని పాత్రలు మన ముందు సాక్షాత్కరిస్తాయి. అలాంటి కొన్ని అపురూప పాత్రలను మీకు పరిచయం చేయలని నా తాపత్రయం. కాని చరిత్రకందని అటువంటి పాత్రలను పరిచయం చేయటం అంటే సముద్రాన్ని దోసిటపట్టడం, ఆకాశాన్ని అద్దంలో బంధించడం వంటిది. అయినా తెలుగతనానికి ప్రతిరూపాలైన ఆ పాత్రలను తలుచుకోవాలని మీఅందరికి తలపకు తేవాలని తహ,తహలాడుతోంది నా మనసు. అందుకే మొట్టమొదట అమాయకత్వం పొంగిపొరలే గడుసుతనం, గడుస్తనం తొంగిచూసే అమాయకత్వం కలబోసి పోతపోసిన బంగారుతండ్రి పార్వతీశాన్ని మీకు పరిచయం చేయబోతున్నాను. ప్రప్రథమ ప్రవాసాంధ్రుడు బారిష్టర్ పార్వతీశం అంటే తెలుగువారందరూ ఏకగ్రీవంగా ఒప్పుకుంటారనుకుంటాను. ఈ పార్వతీశం ఎవరూ అన్న అనుమానం మీకు కలుగుతోందని నాకు తెలుసు. బారిష్టర్ పార్వతీశం అయోనిజుడు, స్వయంభువు, బ్రహ్మమానసపుత్రుల జాతిలోనివాడు. ఆయనది నర్సాపురం దగ్గరి మొగలితుర్రు. ఇంటిపేరు వేమూరివారు. ఈయన జన్మదాత మహానుభావుడు కీ.శే. మొక్కపాటి నరసింహ శాస్త్రిగారు. బారశాలనాడు పార్వతీశానికి ఆ నామధేయాన్ని పెట్టినవారు మొక్కపాటివారి స్నేహితులు శివశంకర శాస్త్రిగారు. ఇంతకీ పార్వతీశం పుట్టినది ఎప్పుడు అని అడుగుతున్నారా, తొందరపడకండి. ఆయన జన్మదినోత్సవం 1924 డిసెంబర్ 24న తెనాలి సాహితీ సమతి ప్రథమ సమావేశంలో. అక్కడకి విచ్చేసిన సహృదయులు, సాహితీ వేత్తలు ఏకగ్రీవంగా ఈ బాలుడు దిన, దిన ప్రవర్ధమానుడై తెలుగుజాతి గర్వించదగ్గ పాత్రరత్నం కాగలడని ఆనాడే జోస్యం చెప్పారు. అయితే ముందే చెప్పుకున్నట్టు మన పార్వతీశం బడాయిగా తన అమాయకత్వాన్నిగడుసుతనంతో కప్పిపుచ్చుకోవడానికి ప్రయత్నించి పదిమందికి వినోదాన్ని పంచే అనాగరికుడు. కాకపోతే ఏమిటండి, ఇంగ్లాండుకు వెడుతూ, కచికా, తాటాకులూ, మర చెంబు, బొంత, ఎర్రశాలువా, గులాబిరంగు సిల్కు కండువా, ఆరు యజ్ఞోపవీతాల జతలూ, మూడు పట్టు మొలత్రాళ్లు, బంతిపువ్వు రంగు పెట్టె వగైరా, వగైరా సామానుతో బయలుదేరుతారుటండీ! చోద్యంకాకపోతే! వట్టి అనాగరికుడు కాకపోతే. అలాని ఏ ప్రవాసాంధ్రుడైనా అనగలాడాండి. దాన్ని ముందచూపుంటారని కూడా చాలామందికి తెలవకపోవడం విచారకం. విదేశాలకు ప్రయాణమవుతూ అమ్మపెట్టిన గోంగూర పచ్చడి, ఆవకాయ, కందిపొడి, కజ్జికాయలు మూటగట్టని ప్రవాసాంధ్రుడిని చూపండి చూస్తాను. ఆకాలంలోనే తెలివైనవాడు కనుక నాలుక గీసుకోవడానికి తాటాకులు, తలకు రాసుకోవడానికి కొబ్బరినూనె పార్వతీశం మూటగట్టి మనందరికి మార్గదర్శకుడయ్యాడు. మానవుడు చాలా విషయాల్లో అజ్ఞానుడు, అందుచేత అజ్ఞానజనితమైన అపచారాలు చాలా ఉంటాయి. ఈ అజ్ఞాన కృతాపరాథములకు తోడు, తన తప్పు ఒప్పుకోకుండా అదేదో తను తెలిసే చేసినట్టు నటించడం మనలో చాలామందికి అలావాటు. కాదంటారా? పార్వతీశం ఆడటోపి తెలియక కొని అందరూ తనని చూసి నవ్వగానే తన స్నేహితురాలి కోసం కొన్నానని డబాయిస్తే అతను అమాయకుడు, తెలివితక్కువవాడు. నిజం చెప్పండి అలా సమయస్ఫూర్తితో మనలో ఎంతమంది వ్యవహరించలేదంటారు! పార్వతీశం గురించి అతని జన్మదాత అదే మొక్కపాటివారి మాటల్లో చెప్పాలంటే ఆలంకారికులు చెప్పిన ధీరోదాత్తాది లక్షణాలు ఏవీ అతనిలో లేవు. పార్వతీశం మనలాంటి సామాన్య మానవుడు. మనంలో అతనే మనం. ఎవడు ఎంతనవ్వినా, పార్వతీశం ఏమీ అనుకోడు, వాళ్లకు సామాన్య ధర్మాలైన సాహసం, ఉద్రేకం, దురాలోచన, అజ్ఞానం, అహంకారం, కార్యవసరమైన సాధన సంపత్తి చేకూర్చుకునే ఓపికలేకపోవడం ఇలాంటివన్నీ మూర్తీభవించిన మూర్తి బారిష్టర్ పార్వతీశం. అయినా చాలా పట్టుదలగలవాడు మన పార్వతీశం. మొగలితుర్రు దాటి మూడు ఊళ్ళు కూడా ఎప్పుడు వెళ్లని, చూడని వాడు ఇంగ్లాండు వెళ్లి బారిష్టర్ పట్టా పుచ్చుకుని చక్కావచ్చాడు అంటే మాటలా. కుళాయి కింద చేయిపెడితే ఆటోమెటిక్ గా నీళ్లుపడ్డపుడు మనలో ఎంతమంది సంభ్రమాశ్చర్యాలు చెందలేదు. గుమ్మడి పండ్ల దొంగంటే భుజాలు తట్టుకోవటం అంటే అదే. మన పార్వతీశం ఇలాంటి ఎన్నో విషయాలను స్వీయానుభావంతో తెలుసుకుని, కార్యదక్షుడు, కర్మవీరడూ, యోచనాపరుడూ, విద్యావేత్త, విజ్ఞానవేత్త అయి, మానసికంగా, నైతికంగా ఎవరూ అందుకోలేని ఎత్తుకు ఎదిగాడు. నవ్విన నాపచేనే పండునులే అన్నట్టు, నర్సాపురం నుంచి పడవలో బయలుదేరి లండను చేరే వరకు అనాగరికతో అజ్ఞానంతో నవ్వులపాలైన పార్వతీశం, తన తప్పులు దిద్దుకుంటూ ఎదుటివాళ్లను చూసి నవ్వ నేర్చాడు. నేనైతే అటువంటి తెలివితక్కువ పనులు చేస్తానా అని అనుకునే ప్రతీ ఒక్కరూ బారిష్టర్ పార్వతీశం జీవితం గురించి ఒక్కసారి తెలుసుకుంటే బావుంటుంది. పార్వతీశం కేవలం మొక్కపాటి నరసింహ శాస్త్రిగారు సృష్టించిన హాస్యపాత్రకాదు. అలా అనుకుంటే పొరపాటే. మనలోని వికారాలు, వికృతి చేష్టలు ఎదుటివారిలో కన్పిస్తే మనకు నవ్వువస్తుంది అనడానికి పార్వతీశం లండన్ ప్రయాణమే అందుకు ఉదాహరణ. మనిషి ఎదుగుతున్న కొద్ది, యోచనాపరుడై, అంతర్ముఖుడైననాడు ఆ నవ్వే తగ్గుతుంది అనడానికి బారిష్టర్ అయి తిరిగి వచ్చిన పార్వతీశమే చక్కని తార్కాణం. సౌమ్యశ్రీ రాళ్ళభండి

విదేహ దేశాన్ని పాలించే జనక మహారాజు ఆస్థానంలో వంది అనే మహావిద్వాంసుడుడేవాడు. ఎందరో మహావిద్వాంసులు అతనితో వాదించి ఓడిపోయారు. దానితో అహంకారభూషితుడైన ఆ విద్వాంసుడు తనని ఓడించలేనివారిని ప్రవహించే నదిలో ముంచుతానని ప్రకటించి అనేకులను నదీమతల్లి ఒడిలోకి చేర్చాడు. ఆ కాలంలో ఉద్దాలకుని శిష్యుడైన కహోడుడు విదేహ చేరి వంది చేతలలో ఓడి ప్రాణాలు కోల్పాయాడు. అప్పటికే అతని భార్య గర్భవతి. అనతికాలంలోనే ఆమెకు తండ్రి శాపం వల్ల అష్టావక్రుడు అనే కుమారుడు జన్మించాడు. పన్నెండుఏళ్ల ప్రాయంలో అష్టావక్రునికి తన తండ్రి మరణ కారణం తెలిసి, వందితో వాదించడానికి విదేహ రాజ్యాన్ని చేరాడు. నిండా పన్నెండేళ్ల ప్రాయంలేని ఆ బాలుని చూచి, ద్వారపాలకులు అడ్డగించి వంది వంటి మహావిద్వాంసునితో వాదనకు దిగవద్దని ఉద్భోద చేశారు. అయితే విద్యకు వయసుతో నిమిత్తంలేదని, జుట్టు నెరసినవాడు, ముదుసలే విద్యావంతుడని అనుకోరాదని ప్రత్యుత్తర మిచ్చి లోనికి వెళ్లడానికి అనుమతిని కోరాడు. వీరి వాగ్వివాదాన్ని గమనిస్తున్న జనకమహారాజు, ‘‘ఆర్యా, మా ఆస్థాన విద్వాంసుడు వంది ప్రచండ సూర్యసముడు. ఆయన ముందు మహావిద్వాంసులందరూ చిన్న, చిన్న నక్షత్రాల వలె వెల, వెల బోయినారు’’ అనగా అష్టావక్రుడు – ‘‘మహారాజా, నా వంటి వారెవరూ మీ సభా భవనానికి ఇంతవరకు వచ్చి ఉండరని’’ సమాధానమిచ్చాడు. ‘‘అయితే ముప్పది అవయవాలతో, పన్నెండు అంశలతో ఇరువది నాలుగు పర్వాలతో మూడు వందల అరువది రేకులతో ఉండే దానిని ఎరిగిన జ్ఞానివి నువ్వా’’ అని జనకుడు ప్రశ్నించాడు. ‘‘మహారాజా, ముప్పది దినాలు అవయవాలు, అమావాస్య, పూర్ణిమలు చెరో పన్నెండు, ఈ ఇరువది నాలుగు పర్వాలు, పన్నెండు నెలల అంశలు, మూడువందల అరువది రోజులు రేకులు, అటువంటి సంవత్సర రూపమున కాలచక్రం మీకు సమస్త కళ్యాణాలు కలిగించుగాక’’ అన్నాడు. జన: వాడు గుర్రాల జంటలవలె కనిపిస్తూ, హఠాత్తుగా డేగలా మీదపడే ఆ రెండింటినీ ధరించెదెవరు? అష్టా: మహారాజా, అవి మీ శత్రువుల గృహాల మీద పడకూడదని కోరుతున్నాను. ప్రాణ నామాలతో ఉండే ఆ రెండు తత్త్వాల వల్ల విద్యుత్తు పుడుతుంది. వీటిని మేఘం ధరిస్తుంది. జన: కన్ను మూయకుండా నిద్రించేది ఏది? అష్టా: నిరంతరం నీటిలో ఉండే చేప. జన: జన్మించినా చైతన్యం లేనిది ఏది? అష్టా: పక్షలు పెట్టె గ్రుడ్డు. జన: హృదయం లేనిది? అష్టా: బండరాయి. జన: ఓ వేదవేత్తా, ఇప్పుడు మీరు మా మండపానికి వచ్చి వాదన సాగించవచ్చు అని సాదరంగా ఆహ్వానించాడు. తన వద్దకు వచ్చిన అష్టావక్రుని చూసి మహావిద్వాంసుడు వంది ఇలా అన్నాడు. ‘‘బాలకా, నిద్రపోయే సింహాన్ని లేపకు. కాలకూడ విషభరితమయిన పాము పడగ మీద కాలు పెట్టకు.’’ అదివిని, అష్టా: మహారాజా, పర్వతాలన్నీ మైనం కంటే చిన్నవి. లేగదూడలు ఆంబోతుల కంటే చిన్నవి. రాజులందరూ జనకుని కంటే అల్పులు. దేవతలలో ఇంద్రుని వలె, నరులలో ఉత్తముడుగా ఉన్న మహారాజువు నువ్వు. మీ విద్వాంసుడైన వందిని వాదానికి రమ్మనండి. ప్రారంభిస్తున్నాను నా వాదం. అగ్ని ఒకటే అయినా అనేక రూపాలలో ప్రకాశిస్తుంది. సూర్యుడోక్కడే సర్వలోకాలకు వెలుగు. దేవేంద్రుడొక్కడే ఏకైక వీరుడు. పితృ దేవతాపతి, యముడొక్కడే అని ప్రారంభించాడు వంది. అష్టా: నందీ, ఇంద్రుడు-అగ్ని నిరంతర స్నేహబంధంతో ఉండే దేవతలు. అలానే పర్వత నారదులు, అశ్వినీ దేవతలిద్దరు. రథానికి రెండు చక్రాలు. సతీపతులిద్దరు. వంది: ప్రాణికోటంతా దేవమానవ తిర్యరూపాలు మూడు ధరిస్తుంది. ఋగ్యజుస్సామాలు మూడే వేదాలు. ప్రాతర్మాధ్యాహ్నిక సాయం సవనాలు మూడు. స్వర్గమర్త్య నరకాలు మూడే లోకాలు. అగ్ని, సూర్యచంద్రులు ముగ్గురే జ్యోతి స్వరూపులు. అష్టా: బ్రహ్మ చర్య, గార్హస్థ్య, వానప్రస్థ, సన్న్యాశ్రమాలు నాలుగు, బ్రహ్మ, క్షత్రియ, వైశ్య, శూద్ర జాతులు నాలుగు. దిక్కులూ నాలుగే. హ్రస్వ, దీర్ఘ, ప్లుత, హల్లు భేదాలతో శబ్దం నాలుగు రకాలు. పరా, పశ్యంతి, మధ్యమ, వైఖరీ అని వాక్కు నాలుగు రకాలు. వంది: గార్హవత్య, దక్షిణాగ్ని, ఆహవనీయ, నభ్యం, అనభ్యం అనే అవస్థా భేదంతో యజ్ఞాగ్ని అయిదు విధాలు. పంక్తి చంధస్సుకి పాదాలయిదు. దేవ, పితృ, ఋషి, మనుష్య, భూత, యజ్ఞాలు అయిదు. కన్ను, ముక్కు, చెవి, నాలుక, చర్మం అని జ్ఞానేంద్రియాలయిదు. విపాశ, ఇరావతి, వితస్త, చంద్రభా, శతుద్రు నామాలతో ప్రఖ్యాతమైనది పంచనాదం. అష్టా: బాలకా, అగ్ని స్థాపనవేళ ఆరు ఆవులను దక్షిణ ఇవ్వాలి. ఆరుఋతువులే సంవత్సర కాల చక్రాన్ని నడుపుతాయి. మనస్సుతో కలిసి జ్ఞానేంద్రియాలు ఆరు. కృత్తికలు ఆరు. యజ్ఞాలు ఆరు. వంది: విద్వాంసుడా, ఆవు, దున్న, మేక, గుర్రం, కుక్క, పిల్లి, గాడిద – ఏడు గ్రామాలలో ఉండే జంతువులు. సింహం, శార్దూలం, లేడి, తోడేలు, ఏనుగు, వానరం, భల్లూకం – ఇవి ఏడు వన్య మృగాలు. గాయత్రి, బృహతి, జగతి, అతిజగతి, పంక్తి, త్రిష్టుప్, అనుష్టువ్, భేదాలతో ఛందస్సు ఏడురకాలు. అత్రి, పుల్యస్త, క్రతు, మరీచి, అంగరీస, వసిష్టులు సప్త మహార్షులు, ధూప, దీప, నైవేద్య, ఆచమానం, గంధ, పుష్ప తాంబులాదులు కూడా ఏడే. అష్టా: తులాదండాన్ని బంధించే సూత్రాలే ఎనిమిది. సింహాన్ని సంహరించే శరభ మృగానికి ఎనిమిది పాదాలు. యజ్ఞశాల సమీపంలో యూపస్థంభానికి కోణాలు ఎనిమిది. వసువులు ఎనమండుగురు. వంది: పితృయజ్ఞవేళ అగ్నిని ఉపాసించే సామిధేను మంత్రాలు తొమ్మది. ప్రకృతి, పురుష, అహంకార, మహాత్తత్త్వ, పంచతన్మాత్రలు తొమ్మిది. వీటి సంయోగం వల్లనే సృష్టి సాగుతున్నది. బృహతీ ఛందుస్సుకు ప్రతిపాదంలోనూ తొమ్మదే అక్షరాలు. గణితశాస్త్రం యావత్తూ తొమ్మది అంకెమీద ఆధారపడి ఉంది. అష్టా: దిక్కులు పది. గర్భంలో జీవుడు పదిమాసాలుంటాడు. రోగి, దరిద్రుడు, శోకార్తుడు, రాజదండితుడు, వృత్తిలో మోసపోయినవాడు, పిచ్చివాడు, కాముకుడు, అసూయాపరుడు, మూర్ఖుడు, మొండివాడు ఈ పదిమందీ నిందార్హులు. గురువు, తండ్రి, పెద్దన్నగారు, ప్రభువు మాతామహి, పితామహులు, మేనమామ, మామగారు, తండ్రిసోదరులు, కుటుంబంలో వృద్ధులు ఈ పదిమంది పూజింపదగినవారు. ప్రాణికి పది దశలు - గర్భవాసం, జననం, బాల్యం, కౌమారం, పౌగండం, కైశోరం, యౌవనం, ప్రౌఢత్వం, వార్ధక్యం, మృత్యువు. వంది: ప్రాణికోటికి ఇంద్రియాలు పదకొండు, విషయాలు పదకొండే, జ్ఞాన, కర్మేంద్రియాలతో మనస్సు కలిసి పదకొండు. శబ్ద, స్పర్శ, రూప, రస, గంధాలు జ్ఞానేంద్రియ విషయాలు. మాట, పని, నడక, మలాదుల విసర్జన, భార్యా సంయోగం ఇవి కర్మేంద్రియాలు చేసే పనులు, వీటి మననం మనస్సు చేసే పని. ఇవి పదకొండు. కామ, క్రోధ, లోభ, మోహ, మద, మాత్సర్య, రాగ, ద్వేష, హర్ష, శోక, అహంకారాది వికారాలు పదకొండు. మృగ, వ్యాధ, సర్ప, అజైకపాద, అహిర్బుధ్న్య, కపాలి, పినాకి, నిర్భితి, దహిన, స్థాణు, ఈశ్వర – వీరు ఏకాదశ రుద్రులు. అష్టా: పసివాడా, మాసాలు పన్నెండు. జగతీ ఛందస్సుకు అక్షరాలు పన్నెండు. ప్రాకృతయజ్ఞం పన్నెండు రోజులు సాగుతుంది. ఆదిత్యులు పన్నెండుగురు. వంది: తిథులలో త్రయోదశి మంచిది. భూమిమీద పదమూడు ద్వీపాలు ఉన్నాయి అని ఆగిపోయి ఆలోచన ప్రారంభించగా, అష్టా: మహారాజా, మీ విద్వంసుడు శ్లోకం సగం చదవి విరమించాడు. మిగిలినది నేను చెబుతా. కేశిదానవునితో మహావిష్ణువు పదమూడు రోజులు యుద్ధం చేశాడు. వేదంలోని అతిజగతి ఛందస్సు పదమూడక్షరాల పరిమితితో నడుస్తుంది. అనగా, వంది తల వంచేశాడు. నియమానుసారం వంది తనకు తానే నదిలో మునిగిపోయాడు. మనకు ఎంత విద్య ఉన్నా, వయస్సు మీరినా, వివేకాన్ని దిగమ్రింగే అహంకారంతో నడుచుకునే వారు వంది వలనే పసివారి ప్రజ్ఞముందు పతనమయిపోతారు. విద్య వినయాన్ని కలిగించాలికాని గర్వహేతువు కారాదు. (ఈ కథ అరణ్య పర్వంలోనిది)

భాషా సంపర్కము కీడెంత చేసిందన్న విషయాన్ని పక్కన పెడితే, కవులను, భావుకలను విశేషంగా ప్రభావితం చేసిందనటంలో సందేహంలేదు. ఆంగ్ల సంపర్కంతో ఆంధ్ర సారస్వతం కూడా కొంతపుంతలు తొక్కాలని భావించి రచనలు చేసినవారిలో తాపీ ధర్మారావుగారు ప్రముఖలు. ఇంగ్లీషులో ఉన్న అనేక వాఙ్మయశాఖలు మన భాషలో కనపడవు. కాబట్టి మన రచనలలను కొత్త పుంతలు తిప్పాలని ఆయన అనేక ప్రయోగాలు చేశారు. వాటిలో ‘‘ఎలిజీ’’ రచన ఒకటి. ఇంగ్లీషులో ప్రఖ్యాతిగాంచిన ఎలిజీ రచనలు చేసినవారు గ్రే, మిల్టన్, ఆర్నాల్డ్, డెనిసన్ కవులు. ఎలిజీ ప్రాచీన గ్రీకు భాషనుంచి పుట్టింది. ఇది విషాద పద్యం. ఎవరైనా మరణించినప్పుడు ముఖ్యంగా వారి స్మృత్యార్ధం ఈ పద్యాలను రచిస్తుంటారు. ఇందులో ముఖ్యంగా మూడు భాగాలుంటాయి. మొదట కవి తన బాధను వెల్లడిస్తాడు. తర్వాత పోయిన వ్యక్తిని కీర్తిస్తాడు. చివరగా దుఃఖాన్ని వీడి తనని తాను సమాధాన పరుచుకుంటాడు. ఇటువంటి రచనలు మన భాషలో అరుదు అనడంకంటే లేవని చెప్పవచ్చు. తాపీ ధర్మారావుగారు ఎలిజీని మన భాషలో ఏమనాలో తెలియక ‘కారుణ్యము’ అని నామకరణం చేసి నల్లిపై కారుణ్యం అనే కారుణ్యాన్ని రచించి అకాలంలో బొంబాయి నుంచి వెలువడుతున్న ఆంధ్రపత్రికలో ప్రకటించారు. ఈ కారుణ్యములోని విషయం ఎంతో సునిశితమైనది, సూక్ష్మమైనది. ధర్మారావుగారు మంచంమీద పడుకొని ఏదో రాయలని ప్రయత్నిస్తుంటే, దానికి విఘ్నం కల్గిస్తున్న నల్లిపై విపరీతమైన కోపంతో దానిని వేటాడిపట్టి, ఎండలో బాగా కాలిన గచ్చుపై వేసి అది మాడి చస్తే వైరాగ్యం కల్గి, గోల్డు స్మిత్ ‘‘పిచ్చి కుక్క చావుమీద’’ కారుణ్యాన్ని ప్రదర్శించిన విధాంగా ఙ్ఞప్తికి వచ్చి. నల్లిమీద కారాణ్యాన్ని రాసి దాని జన్మను కృతార్ధపర్చారు. అది ఏవిధంగానంటే – నల్లిరొ! నిన్ను జేకొని ఘ నంబగు నా తపమందు వైచి, నీ వల్లల నాడుచుండ, దర హాసము చేయుచు జూచుచుండు నీ కల్లరివాని దూఱవు; ము ఖంబున గోపము జూప; వెంతయో చల్లగ నోర్చి; తౌర! ఘన సౌఖ్యము నాకమునందు గాంచవే ? ఎండ కన్నెఱుగక యేవేళ బ్రాసాద వీధుల జరియించు విధము యిద్ది ? మెత్తని పాన్పుల మెలగుచుండెడు నట్టి దేహమా యిటులయ్యె తీవ్రవదన ? పలు భోజ్యముల సోలు వారియందలి మేలు నారగించెడి జీవమా సువర్ణ ? నానాటికిని లలనామణు లెల్లెడ నుష్ణోదకంబుల నోలలాడ జేయుచుండుదురా నిన్ని చిన్ని జీవ అనుచు గన్నులు గ్రమ్మెడి యశ్రు లిన్ని కుఱియనీకుండ బోయెడి క్రూరు డెవడు ? మాన్యసుఖవాసి, పోతివా మమ్ముబాసి! నీకతంబున గదా లోకాన బాలురు నిశలందు జదువుచు నిద్రబోరు; నీ కతంబునకదా నిండు జవ్వనులెప్డు జెలువులతో గూడి మెలగుచుంద్రు; నీ కతంబున గదా నిరతమ్ము వృద్ధులు హరినామ సంస్మృతి నలియుంద్రు; నీ కతంబున గతా నిలయాల కపుడప్డు సంస్కార ధూపముల్ జరుగుచుండు; తగ ‘‘బరోకపకార్ధ మిదం శరీర’’ మనుట నీ కతంబునగదా మానుట ధాత్రి; అట్టి నిన్నెంచ జాలక, యల్పబుద్ధి బాప మొడిగట్టుకొని చంప బాడి యగుదె ? చంపినవాని కేమి ఘన సంపద కల్గెనో, కీర్తి హెచ్చెనో; సొంపగు భక్ష్యముల్ రుచుల జూడ విచిత్రములైన పాకముల్ పెంపును బొందెనో; యకట! పెల్లగు నా నరకంపు కంపుగా కింపులు గల్గునా ? మతి వి హీనున కెందును మేలు కూడునా ? ఎంత విషాద మందితివో; యెవ్వరి నేమని చీరితో కదే! వంతను మాను; మీ పగ న వారిత రీతిని దీర్ప నీదు సత్, సంతతి లేదె ? నన్ను రభ సంబున బట్టదె ? నిద్ర దోలదే ? చెంతను జేరి జీవన మి సీ యన గుట్టదె ? నెత్రు ద్రావదే ? తేటగీతి

అష్టాదశపురాణాలను జాతికి అందించిన వ్యాసభగవానుడు దాదాపు లక్ష శ్లోకాలలో రచించిన భారతం – సీ. ‘‘ధర్మతత్త్వజ్ఞులు ధర్మశాస్త్రంబని యధ్యాత్మవిదులు వేదాంతమనియు నీతి విచక్షణుల్ నీతిశాస్త్రంబని, కవి వృషభులు మహా కావ్యమనియు లాక్షణికులు సర్వలక్ష్య సంగ్రహమని యైతిహాసికులితిహాసమనియు బరమ పౌరాణీకుల్ బహు పురాణముచ్చ యంబని మహిగొనియాడుచుండ’’ ఆయుష్షు కోరుకునేవారికి ఆయుష్షుని, అర్ధార్ధులకు విపులార్ధాన్ని, ధర్మార్ధులకు నిత్యధర్మ సంప్రాప్తిని, వినయార్ధులకు మహావినయ సంపత్తిని, పుత్రార్ధులకు పుత్ర సమృద్ధిని, సంపదార్ధులకు సంపదలను భారత పఠనం కల్గిస్తుందని భారత గొప్పదనాన్ని చెపుతూ నన్నయ్య చెప్పాడు. భారత, రామాయణాలు మన జీవన విధానాన్ని ఎంతగానో ప్రభావితం చేశాయన్నది నిర్వివాదాంశం. అయితే, రామాయణ గాథలు చొప్పించుకు పోయినంతగా భారతం వ్యాపించలేదు. జానపద గేయ సాహిత్యంలో రామాయణం పెద్దపీట వేసుకుని కూర్చునప్పటికీ, భారతం కూడా ఏమీ తీసిపోలేదు. జానపద కళారూపాలలో భారతమే అగ్రగామిగా నిలిచింది భారత, రామాయణాలు మన జీవన విధానాన్ని ఎంతగానో ప్రభావితం చేశాయి. అయితే, రామాయణ గాథలు చొప్పించుకు పోయినంతగా భారతం వ్యాపించలేదు. జానపద గేయ సాహిత్యంలో రామాయణం పెద్దపీట వేసుకుని కూర్చునప్పటికీ, భారతం కూడా ఏమీ తీసిపోలేదు. జానపద కళారూపాలలో భారతమే అగ్రగామిగా నిలిచిందిఅటువంటి భారతం మన జానపద కళారూపాలైన చెక్కభజన, కోలాటం వంటి కళలలో భారత ఘట్టాలను విరివిగా చిత్రీకరించారు. ఉదాహరణకు ధర్మరాజు జూదంలో సర్వం కోల్పోయి, అన్నదమ్ములతో, ద్రౌపదితో అరణ్యాల పాలవటం, ద్రౌపదీ వస్త్రాపహరణం, వంటి ఘట్టాలు రాయలసీమ ప్రాంతంలో చెక్కభజన గేయాలుగా బహుళ ప్రచారంలో ఉన్నాయి. జానపదులు పాండవుల కష్టాలు తమ కష్టాలుగా భావించారు. ధర్మజుడైన యుధిష్టురుని వారు సర్వజ్ఞుడిగానే తలిచారు. ‘‘తమ్ముడా ఒరె భీమసేనా ఎంతమోసము జరిగెర’’, అంటూ రాయలసీమలో చేసే పాండవవనవాసం చెక్కభజన ఎంతో ప్రాచుర్యంలో ఉంది. ఇక భారతంలో ఎంతో ఉదాత్తపాత్రైన ద్రౌపదిని గూర్చిన అనేక పాటలను జానపదులు కూర్చారు. కోరి పాండురాజు యింటికి కోడాలునై నందుకు వార కాంతల దీటు సేయగ సభలో బ్రతుకెందుకు,’ ‘పతుల ఎదుట కట్టుచీరలు విడుచుట నీకు ధర్మమా, వాసుదేవ వరకుమార వలువలు దయచేయరా’ అంటూ ఆర్తితో ద్రౌపది తరపున అచ్యుతునికి మొరబెట్టుకున్నారు. ఆమె అవమనాలు తమ అవమానాలుగా, ఆమె కష్టాలు తమ కష్టాలుగా భావించి ఎంతో సానుభూతితో గేయాలు పాడారు. వీటిలో ద్రౌపదీ వస్త్రాపహరణ ఘట్టం అతి ముఖ్యమైనది. ‘‘నీలవరన పాలశమన నిన్ను నమ్మినానురా నన్ను సభకు తీసి అవమానింప బోతున్నారురా అచ్చుతా నను బ్రోవరా యిక దిక్కు ఎవ్వరున్నారురా దిక్కు నీవే దీన బాంధవ గ్రక్కుననన్ను బ్రోవరా కంస మర్ధన వంశపాలన కలిగి కృష్ణా బ్రోవరా’’ అంటూ ద్రౌపది ఆక్రందన జానపదుల గుండులోతుల్లోంచి వచ్చింది. జానపదుల దృష్టిలో ధర్మరాజు ధర్మపరాయణుడే, శ్రీకృష్ణుని మాయవలనే పాండవులు అరణ్యవాసం చేయవచ్చిందని జానపదుల నమ్మిక. అందుకే ద్రౌపది కష్టాల్ని తెల్సుకొని కృష్ణుడి మాయల్ని మర్మంగానే భీముడికి చెప్పినట్టగా పాండవుల అరణ్యవాస ఘట్టంలో వారు ఈ క్రిందివిధంగా చిత్రీకరించారు. ‘‘...... పులులు మేకలు కొన్ని దినములు జూదమాడెను తమ్ముడా ఆకుపూతలేని అడవిలో ఆ ఆరు మేకలు మేశర అడ్డమొచ్చు పెద్దపులులను సంహరింపుము అర్జున ఎవరు చేసిన మాయకాదు బావ చేసిన మాయర బాకు పదహారువేల భార్యలు కలవాడురా... వద్దు పగవానికైన వాసుదేవుని సాక్షిగా ఆడజన్మము కంటె అడవిలో వృక్షజన్మము మేలురా చేత చెక్కలు కాలి గజ్జెలు ఘల్లుఘల్లున మ్రోయగ జల్లుజల్లున మ్రోయగ యిక గల్లుగల్లున మ్రోయగ పరగకంభము పాటి కోదండరామ నిన్ను కొలిచెదము మేము సకలము రామా’’ ఈ పాట వీథి నాటకాలలో, చెక్కభజనల్లో పాడుకుంటారు. ఆధ్యాత్మిక చింతన, తత్త్వజ్ఞానాన్ని, సామాజిక స్థితిగతులని వీధినాటకాల్లో భాగంగా చేసి జానపదులు ముందుతరాల వారికి అందించారు. ‘ఆకుపూతలేని అడవి’ అంటే మానవ శరీరం. ఆరుమేకలు ఆరిషడ్వర్గాలు. ఇవి క్రూరమృగాలు సాధుజంతువులను చంపినట్టుగా, మనిషిలోని మంచి గుణాలను చంపి, మోహం, లోభం, స్వార్ధం వంటి మృగతత్వాలను ప్రజ్వరిల్లచేస్తాయి. వాటిని తుదముట్టించమని అర్జునికి తత్త్వబోధన చేయటమే ఈ గేయోద్దేశము. భారతంలో నాటకీయతను తెలిపే అనేక ఘట్టాలను జానపద కళారూపాల్లో మనం చూడవచ్చు. సుదేష్ణ కొలువులో సైరంధ్రిగా ద్రౌపది దుస్థితి, కీచక వధ, అరణ్యవాసానంతరం ధృతరాష్ట, ధుర్యోధనల సంవాదం, అభిమన్యు,శశిరేఖల పరిణయ విషయంలో సుభద్రా,బలరాముల సంవాదం, ఇలా రోజూవారీ జీవితంలో ప్రతి యింటిలోనూ ఎదురయ్యే సంబంధ, బాంధవ్యాలకు సంబంధించిన అనేక వృత్తాంతాలను జానపదులు పాటలు కట్టి పాడారు, కోలాటాలు, చెక్కభజనలో రసవత్తరంగా ఆడారు. అందులో ప్రజాదరణ పొందిన ఘట్టం, సుభద్రా, బలరాముల సంవాదం. సుభద్ర: సిన్నాది శశిరేఖ చిన్నవాడు అభిమన్యు యిద్దరికీ డేరన్నా ఓ బలరామన్నా యిద్దరికీడేరన్నా పుట్టింది శ్రీ పుత్రి పుట్టినప్పుడు వాశ పుట్టినే నోస్తీరన్నా ఓ బలరామన్నా కన్నెనడగవస్తిరన్నా బలరామ: ఉయ్యాల తోట్లల్లో ఊగేటి నాపుత్రి అడవులకెటుపంపుదూ ఓ సుభద్రమ్మా అడవులకెటులంపుదూ పాలుహన్నము పెరుగు భుజియించే నాపుత్రి ఏ పాకు తిన పెడుదునా ఓ సుభద్రమ్మ ఏ పాకు తినబెడుదునా సుభద్ర: మేనత్త కొడుకని మెచ్చిననిచ్చినారూ హెచ్చు తక్కువ లెంచితిరా ఓ బలరామన్నా హెచ్చు తక్కువలెంచిరా... తేటగీతి

తెలుగునాట పదకవితలు గేయ వాఙ్మయంగా ప్రసిద్ధి చెందాయి. త్యాగయ్య కృతులు సంగీతానికి పెద్దపీటవేసి, సంగీతభావమే సాహిత్యానికి జీవం పోసాయి. ‘రామ ఇక నన్ను బ్రోవ రాదా దయలేదా’ అన్నప్పుడు ఇందు సాహిత్యం ఎటువంటి రసోత్సత్తిని కల్గించదు. అదే ఈ సాహిత్యానికి సంగీతం జోడైతే పదాలు జీవం పోసుకొని శ్రోతల హృదయాన్ని తాకుతాయి. అదేవిధంగా రామదాసు కీర్తనలను పరిశీలించినపుడు, ‘ఏ తీరుగ నను దయజూచెదవో – ఇనవంశోత్తమ రామా, నా తరమా భవసాగరమీదను – నళినదళేక్షణ రామా, కారుణ్యాలయ భక్త వరద నను – కన్నది కానుపు రామా’ అనే కీర్తనలో సాహిత్యం రసానుభూతిని కల్గిస్తుంది, సంగీతం కాదు. అదే పదరచన సంగీత, సాహిత్యాలను సమన్వయపర్చి ప్రత్యేక స్వరూపంతో భాసిల్లుతుంది. ఇందుకు క్షేత్రయ్య పదాలే ఉదాహరణ. ఆంధ్రభాషలో పదరచనకు ఆద్యుడు అన్నమాచార్యుడు. క్షేత్రయ్య నాటికి పదం శృంగారంతో మిళితమైన మధురభక్తికి తార్కాణాలుగా రూపుదిద్దుకుంది. అన్నమయ్య పదాలలో శృంగారంతోపాటు ఆథ్యాత్మికత ఉట్టిపడుతుంది. అన్నమయ్య తదనంతరం వచ్చిన తాళ్ళపాక కవుల పదాలలో సాంప్రదాయకంగా వచ్చే అష్టవిధ నాయికలేగాక, చెంచెతలు, బోయ స్త్రీలు, భోగకాంతలు వేంకటేశ్వరుని నాయికలై తమ మనోభావాలను వెలిబుచ్చుతారు. మన దేశంలో చిరకాలంగా మధురభక్తితో ఈశ్వరుని ఆరాధించటం తెలిసిందే. నారద భక్తి సూత్రాలలో ‘యథావ్రజ గోపికా నాం’ అనే సూత్రంలో గోపికా భక్తి మధురభక్తికి తార్కాణంగా ఉదహరించబడింది. జయదేవుని అష్టపదులు రాధాకృష్ణుని ప్రణయ భావాన్ని మధురభక్తితో రంగరించి తెలిపినవే. మీరాబాయి, కబీరు వంటి భక్తులు కూడా ఈ మార్గాన్నే అనుసరించారు. ఇక క్షేత్రయ్య పదాలకు వస్తే, ఇవి సంగీతం సాహిత్యాన్నిగాని, సాహిత్యం సంగీతాన్నిగాని అధిగమించకుండా, పరస్పరం తోడ్పడుతూ పదరచన గానాభినయన రూపమై శ్రోతలను ఆకర్షిస్థాయి. అన్నమయ్యతో ప్రారంభమైన పదరచన సంగీత,సాహిత్య సమ్మేళనంలో, పదరచనాశిల్పంలో పరిణితి పొంది క్షేత్రయ్య పదాలతో ఉచ్ఛస్థాయికి చేరుకున్నాయి. తెలుగుతనాన్ని సంగీతంతో మేళవించి పదాలనందించిన క్షేత్రయ్య పదసంగీత పితామహుడు. పల్లవి: ఎంత చక్కని వాడే నా సామి వీడెంత చక్కని వాడే అనుపల్లవి: ఇంతి మువ్వ గోపాలుడు సంతతము నా మదికి సంతోషము చేసునే మొలక నవ్వుల వాడె ముద్దు మాటలవాడె తళుకారు చెక్కుటద్దముల వాడె తలిరాకు జిగి దెగడదగు మోవి గలవాడె తెలిదమ్మి రేకు కన్నుల నమరు వాడె చిరుత ప్రాయము వాడే చెలువొందు విదియ చం దురు గేరు నొసలచే మెరయు వాడే చెఱకు విల్తుని గన్న దొరవలె నున్నాడే మెరుగు చామన చాయ మే నమరు వాడే పొదలు కెందామరల పెంపొదవు పదముల వాడే కొదమ సింగపు నడుము కొమ రమరు వాడే మదకరి కరముల మరువు చేతుల వాడే సుదతి| మువ్వగోపాలుడెంత సొగసు గలవాడే శృంగార రస ప్రాధాన్యంగా రచించిన సుమారు 4,500 క్షేత్రయ్య పదాలలో చమత్కారం, వ్యంగ్యం, శబ్ధ సముచ్ఛయం ప్రత్యేకత. భావుకతతో నిండిన భావ చిత్రాలను క్షేత్రయ్య తన పదాలలో పలికించడానికి కారణం క్షేత్రయ్య తానే నాయికగా ఆ మువ్వగోపాలుని మధుర భక్తితో ఆరాధించటమే కావచ్చు. తెలుగు భాషలోని పలుకుబళ్లు, నుడికారాలు, సామెతలు క్షేత్రయ్య పదాలలో మనకు ప్రస్ఫుటంగా కన్పిస్తాయి. ‘అరటాకు ముల్లు సామ్యమైనందుకు’, ‘తోటకూర దొంగవలె తొలగిపోయే వాడవు’, ‘బావిలోని నీరు వెల్లువపోయీనటవె’, ‘చేత కాసులేదుకాని చేసైగలె చిందిమీనైమిట్టిపడెను’ వంటి జాతీయాలు, ఈనిన పులివంటి కోపమెందుపోయేనో, కలిమిలేములనగా కావెడికుండలు, తలవ్రాలెవరికి తప్పించ వశమే, మేకవన్నె పులులంటి చెలులు వంటి సామెతలనేకం అతని రచనలలో మనకు విరివిగా కన్పిస్తాయి. చదువుకున్నప్పటి కంటే పాడునప్పుడును, పాడునప్పటి కంటే అభినయించినప్పుడు క్షేత్రయ్య పదముల సౌందర్యమధికమగును. ‘సాహిత్య సంగీతాభినయ సర్యస్వములనదగిన యట్టి పదములను సహస్రములుగా సృజించి క్షేత్రయ్య పద వాఙ్మయ లక్ష్మికి చేకూర్చిన ప్రత్యగ్రశోభయింతింతనరానిదని’, డా. దివాకర్ల వేంకటావధానిగారు పేర్కోన్నారు. పల్లవి:   చాలు చాలు ఈ చిన్నెలతో నాదు సరసకు జేరకుర అను:    ఈ చిన్నెలు సాగవు నా వద్ద మువ్వగోపాల కన్నుల వీడెముతో కాటుక మోవితో వెన్నున కీల్జడ వేటుతోను కన్నియకెంపుల గాజుల నొక్కులతోను వన్నెకాడ నుదుటను నున్నలత్తుతోను నిదుర మబ్బుతోను నిండు బడలిక తోను ముద్దియ కలసిన ముదముతోను నిద్దంపు చెక్కిళ్ల నెలవంకలతోను వద్దురా పద్దులు వగకాడ నాతోను అలదాని కుచములు నలదిన జవ్వాది కల యురస్థలమును నంటి నన్నంటరాకు బలిమిచేసేదేల బాల మువ్వగోపాల అలనాడె గూడిన చెలిమి పదివేలు ఈ పదంలోని భావాన్ని ఏ చిత్రకారుడు చిత్రీకరించలేడు, ఏ శిల్పాచార్యుడు చెక్కలేడు. మనోహరమైన, మంజులమైన భావం నాయికా, నాయకుల శృంగార భావోద్వేగాలను ప్రకటిస్తాయి. సునిశితమైన బావ ప్రకటన క్షేత్రయ్య పదాల ప్రత్యేకత. ‘తలపువాని మీద నాయె, తల వాకిలి ఇల్లాయె,’ ‘ఇంతలో నీవీడకు రాకుంటే కన్నీరు కావేరికాలువ సుమీ,’ అంటే అల్పాక్షరాలతో అనంతార్ధాలను ప్రకటించటంలో క్షేత్రయ్య సాటి. పల్లవి:   ఏమి సేతునే? కొమ్మా ఓ యమ్మా అను:    ఏమి సేతునే? వెన్నెలకాకలకు ఎట్లోర్తునమ్మా నే కల కల రవముల చిలకల పలుగులు సొలపులు నామీద ఝలు ఝల్లుమనే అళులచే నళుకుచు సొలపుల వలచితి తెల తెల్లవారదే చిలుకలకొలికి నే మింట చందురు నన్నంటి గాయుగాక యొంటి నుంటే రాదు కంటికి నిదుర తుంట విల్తుడు నన్ను కంటగించి నాడు వింటివటే కలకంఠిరో నేడు అందమైన మా మువ్వగోపాలు డైన రంగేశు మందలించి వాని యిందు తోడితెచ్చి పొందుసేయగదవే చందన గంధి నే జయదేవుని మొదలు పెద్దన వరకు అనేక మంది కవులు స్త్రీ ప్రణయం, విరహం, వియోగం, కన్నీరు వర్ణించారు. కానీ పురుషుని విరహాన్ని, ప్రణయావేశాన్ని వర్ణించిన ఘనత మాత్రం క్షేత్రయ్యకే దక్కింది. ఏమి సేయుదు మోహ మెటువలెదీరును భామిని మణినియెవ్వరు తోడితెచ్చేరు వెలయనీరు ముఖార విదంబు లిఖియించి యలరు వాసనలు వ్రాయగ నేరనైతి కళలొల్కు నీమోవి గదసివ్రాసితిగాని నెలత తేనియలుంచ నేనేరనైతి కలికి సొగసైన నీ కనులు వ్రాసితిగాని బెళకు చూపులు వ్రాయు విత మెరుగనైతి గళమురేఖల తెలియగాను వ్రాసితిగాని చెలగుకోకిల వంటి పలుకు వ్రాయగనైతి తరుణిరో నాగ బంధమురీతి గలయుటలు గరిమవ్రాసితి గాని పరవశము చేత పరగమా మువ్వగోపాల రాయని తిరుగ రతులకు బిలుచు తెలివి వ్రాయగనైతి. తెలుగులో లోతైన భావలను పలికించే పదకేళికకు నిర్వచనాలు క్షేత్రయ్య పదాలు. రాగంతోపాటు సాహిత్య భావనలను వ్యక్తపర్చే క్షేత్రయ్య పదాల సోయగం, మాధుర్యం, మృదుత్వం, లాలిత్యం, గాంభీర్యం అటు సాహిత్యకారులను, నాట్యకోవిదులను, ఇటు సంగీతజ్ఞులను అలరించే దృశ్య కావ్యాలు. సౌమ్యశ్రీ రాళ్లభండి

ధర్మక్షేత్రమైన కురుక్షేత్రంలో అతిరథులు, మహారథులు ఎందరో కన్నుమూశారు. పద్దెనిమిది అక్షోణులసేనలో కురుపక్షంలో అశ్వత్థామ, కృతవర్మ, కృపాచార్యులు మిగిలారు. పాండవులయిదుగురు, ఇటు కృష్ణుడు, సాత్యకి మిగిలిలారు. ధర్మరాజుకి పట్టాభిషిక్తుడయ్యాడు. ధర్మజునికి సర్వధర్మ విషయాలు బోధించి, ఉత్తరాయణ పుణ్యకాలంలో అంపశయ్యను వీడి యోగమార్గాన దివ్యలోకాలు చేరాడు భీష్మపితామహ. ఆత్మయులను కోల్పోయి కలత చెందుతున్న ధర్మరాజుని అశ్వమేథయాగం చేసి ప్రాయశ్చితం చేసుకోమని పండితులు సలహాయిచ్చారు. వారి ఆదేశానుసారం ప్రారంభించిన యాగానికి దేశ,దేశాల నుంచి చక్రవర్తులు, విద్వాంసులు, జనపదాల నుంచి లక్షలాది ప్రజలు విచ్చేసి యాగాన్ని తిలకించారు. యాగానికి వచ్చిన వారిలో యోగ్యులకు సువర్ణ, రత్న, మణిదానాలతోపాటుగా అందరికి వస్త్రదానంతోపాటు అన్నదానం కూడా జరిగింది. అలా సర్వజనులను సంతృప్తి పర్చిన ధర్మరాజుని చేసి దేవతలు పూలవానలు కురిపించి ఆశీర్వదించారు. అదే సమయంలో యాగశాల సమీపానికి ఒక ముంగిస వచ్చింది. అందరూ యాగశాలలోకి ముంగిస ఎలా వచ్చిందని ఆశ్చర్యపడి చూస్తుండగా, ఆ ముంగిస నవ్వుతూ, ‘దేవతలు ఆనందించే యాగమా ఇది’ అంది. ఆ పలుగులకు అందరూ తెల్లబోయారు. దాని శరీరం ఒక భాగం బంగారు కాంతులీనుతుండగా, మరోవైపు మామూలు చర్మం ఉంది. ‘సక్తుప్రస్థుడి ధర్మ బుద్ధితో పోలిస్తే యీ యాగశాలలో జరిగిన దానం ఏ మాత్రం,’ అంది. అందరూ తెల్లబోయి, ఎవరా మహనీయుడు, ఏమా కథ అన్నారు. అతురతగా ప్రశ్రించిన వారిని చూసి ముంగిస ఇలా చెప్పింది. ఈ ధర్మభూమి అయిన కురుక్షేత్రంలో చాలాక్రితం సక్తుప్రస్థుడనే పేరు గల గృహస్థు ఉండేవాడు. ఆయనకు ఒకేఒక్క కుమారుడు. ఆయన భార్య, కొడుకు, కోడలుతో కలిసి సర్వభూతకోటిని దయచూస్తూ, కామక్రోధాలు విడిచి తపస్సు చేసుకొంటుడేవాడు. కొడుకు, కోడలు ఆ వృద్ధులను సేవిస్తూ, ఎవరికి హాని చేయకుండా ఏ పూటకు ఆ పూట దొరికినదాన్ని తిని తృప్తిగా జీవితం గడుపుతున్నారు. పరబ్రహ్మమీదనే మనస్సు నిలిపి జీవితం సాగించడానికే ఆహారం తీసుకునేవారు. ఆ జీవితం కూడా పరమేశ్వరునికే అర్పించేవారు. అలా ఉండగా ఒకనాడు: వారు తమ పరిసరప్రాంతాలలోని చేలలో తిరిగి, అక్కడా రాలిన ధాన్యపుగింజలు ఏరి తెచ్చుకుని, దంచి, పిండిచేసి, వండుకుని నలుగురూ సమంగా పంచుకుని, తినడానికి సిద్ధమవుతుండగా, ఒక వృద్ధుడు వచ్చాడు. ఆయన కళ్లులోతుకు పోయాయి. ఎముకలు బయటపడుతున్నాయి. డొక్కలు మాడి ఉన్నాయి. ఆకలి, ఆకలి అని నీరసంగా అడిగాడు. ఆయనను ఆదరంగా తీసుకువచ్చి, ఆర్యా, తమరు కుశలమే కదా, మా ఆతిథ్యం స్వీకరించి, అనుగ్రహించండి. ఏ ప్రాణికి హాని కలుగకుండా, ఏ పాపానికి ఒడిగట్టకుండా, మేం తెచ్చుకున్న ధాన్యపుగింజల పిండితో వండిన ఆహారమిది. దీనితో మీ ఆకలిబాధ నివారించుకోండి, అని ఆ గృహస్థు తన భాగం ఆయనకు వడ్డించాడు. అది ఆరగించి తనకు ఇంకా ఆకలిగా ఉందన్నాడు. ఆ మాట వింటూనే భార్య తన భాగం కూడా ఇచ్చింది. ఇంకా ఆ వృద్ధుని ఆకలి తీరలేదని తెలిసి, కొడుకు, కోడలు కూడా వారి ఆహారం ఆయనకు పెట్టారు. అంతా ఆరగించి ఆయన ఆనందంతో, నాయనా మీ అతిథి సత్కారం, అన్నదానం నాకు తృప్తి కలిగించాయి. నీతోపాటే నీ కుటుంబమంతా తో ఆకలితో ఉన్నా, మీరు తినపోయే ఆహారం దానం చేసి పుణ్యం సాధించారు. మీ దానబుద్దిని సర్వలోకాలు మెచ్చుకుంటాయి. ప్రపంచంలో ఆకలితో ఉన్న మనిషి ఎటువంటి పాపానికైనా ఒడిగడతాడు. అన్నం కోసం ఎన్ని దారుణాలైనే చేస్తాడు. అటువంటి దశలో మీదానబుద్ది ఎంత గొప్పదో దేవతలు గ్రహిస్తారు. దయగలవారే ఆశలకు దూరం కాగలరు. ఈ రెండూ ఉన్న మీకు దివ్యలోకాలు లభిస్తాయి. ఆకలితో అలమటించే ప్రాణికి యింత అన్నం పెట్టడం కంటే ఏ దానము గొప్పదికాదు. అటువంటి అన్న దానం చేసిన పుణ్యాత్ములు మీరు అని చెబుతుండగా దేవవిమానం వచ్చి వారందరిని తీసుకుని వెళ్లింది. ఇదంతా వింటూ చూసిన నేను వారు వెళ్లిన అనంతరం ఆ ప్రాంతంలో ఆ అతిథి పాదాలు కడిగిన చోట తిరిగాను. తిరిగిన ఆ ప్రక్క పాదతీర్ధం తగిలి నా శరీరంలోని ఆ భాగం బంగారు మయమయింది. దానం అంటే అదే. అనంతరం ఎన్నో, ఎన్నో దాన, ధర్మాలు సాగే ప్రదేశాలు తిరిగినా ఈ రెండవ ప్రక్క దేహం ఇలానే ఉండి పోయింది. ఇక్కడ కూడా అంతే అంటూ నవ్వుతూ వెళ్లిపోయింది ముంగిస. (ఈ కథ అశ్వమేధ పర్వంలో ఉంది. వైశంపాయనునిచే జనమేజయునికి చెప్పబడింది.)

‘నరజాతి చరిత్ర సమస్తం పరపీడన పరాయణత్వం’ అని ఏనాడో శ్రీశ్రీగారు అన్నారు. ఆ నరజాతి ఘోషను, మహాప్రస్థానాన్ని వెయ్యి పద్యాలలో ఇనుమిండించుకున్న దృశ్య,శ్రవణ కావ్యం శ్రీ గరికపాటి నరసింహరావుగారు రచించిన ‘సాగరఘోష’ పద్యకావ్యం. ఆది శంకరాచార్యుని అద్వైత సిద్ధాంత నేపథ్యంలో ప్రపంచ దేశాల సాంస్కృతిక చరిత్రని పరిశీలించి, విశ్లేషించిన దర్శనకావ్యమిది. మొత్తం 1116 పద్యాలతో నిండిన ఈ కావ్యంలో అవతారికలో 36పద్యాలు, ఒక అశ్వాసానికి 108 చొప్పున 10 ఆశ్వాసాలు ఉన్నాయి. పాత చింతకాయ పచ్చడిని పారవేస్తామా? లేదే? దాచుకుని, దాచుకుని తింటాము. అలాగే వృత్తాలు పాతవే అయినా కొత్త ఇతివృతంతో కొత్త ఆవకాయలా నోరూరిస్తుంది ఈ కావ్యం. ఉ|| వేదము కన్న ముందుగ వివేకము నేర్పును కన్నతల్లి, ఆ పాదము నాకు సర్వ సమభావము. భావము నందు నిల్పె, ఓం నాద శిఖాగ్ర సీమయగు నా జనయిత్రిని గొల్చినంత ఏ భేదము లేమి నిల్చునిక! వేదములౌను సమస్త వేదముల్ అంటూ మాతృదేవతకు అంజలిఘటించి, భారతీయ తత్త్వానికి, ఆథ్యాత్మికతకు మూలస్తంభమైన, ఆ ఆదిశంకరునికే కన్యాదానము జేసెడి ధన్యత చేకూరలేదు, తప్పదు కవితా కన్యాదానము చేసెద, సన్యాసికి పిల్లనిచ్చు సాహసమిదియే అంటూ తన కావ్యపుత్రికను అంకితమిచ్చే సాహసం చేశాడు కవి. పాఠకుని ఊహలకతీతంగా ఈ కావ్యానికి కవి నాంది పలికాడు. ప్రౌఢవయస్కుడైన కవి సాగరతీరంలో కూర్చుని, సముద్రాన్ని వర్ణిస్తూ, తన్మయస్థితిలో ఉండగా, ఆవును చేరిన లేగదూడ వలే ఒక సుడికూన, ఆ కవి ఒళ్ళో చేరుతుంది. ఆ కూనను చూసి ఒడిలో చేరిన పసిపాపగా భావించి, కవి ప్రేమగా చేరదీసి, లాలిస్తూ దాని ఒళ్ళంతా నిమురుతూ ఉంటే, దాని వీపంతా జిడ్డు జిడ్డుగా, మడ్డిగా తగులుతుంది. ‘పాల మీగడ వలె, దూదిపింజె వలె, స్వచ్ఛంగా ఉండవలసిన నీటి కెరటానివి, ఇలా ఉన్నావేమిటి?’ అని ప్రశ్నిస్తాడు. తాను ఇరాక్ తీరం నుండి కొట్టుకు వస్తున్నానని, సద్దాం హుస్సేన్ సముద్రంలో ఆయిల్ పారబోసినప్పటి నుండి తన పరిస్థితి ఈ విధంగా ఉందని ఆ సుడికూన వాపోతుంది. తాను కొద్ది రోజులు కవి ఒడిలోనే సేదతీరి పయనమవుతానని అర్ధిస్తుంది. గుండె కరిగిన కవి ఆ తరంగ బాలికకు కవిత్వంతోనే స్వాగత సత్కార్యాలు చేసి, కం: జోజో తరంగ బాలా! జోజో! డిండీర చేల! జో! ఘననీలా! జోజో! మౌక్తిక డోలా! జోజో! మృదుభావలీల! జో! జలకీలా! అంటూ జోలపాడి సేదతీరుస్తాడు. తరంగం మేల్కొన్న తర్వాత అది తాకి వచ్చిన తీరాలలోని విశేషాలను చెప్పమని కవి అర్ధిస్తాడు. కవి హృదయాన్ని ఎరిగిన ఆ తరంగబాల చెప్పిన మానవుని జీవితగాథే సాగర ఘోషై మానవాళిని ఉప్పెనలా ముంచెత్తింది. ఇందులో ప్రతి పద్యము నేటి సామాజిక, ఆర్ధిక, రాజకీయ, సాంస్కృతిక పరిణామాలకు నిదర్శనము. ప్రత్యక్ష సాక్ష్యము! చూచెడి దెల్లమిథ్య, కనుచూపును మిథ్యయె, నిన్నునీవుగా చూచెడి దాక ఈ జగతి జూచెడి దెల్ల వృథా వృథా వృథా! చూచెడి చూపువెన్కగల చూపును శోధన చేయుమయ్యదే చూచిన నింక లోకమును చూచెడిదేమి? సమస్తమయ్యదే! మానవ జీవన స్రవంతిలో కొట్టుకొనిపోయిన వైశిష్ట్యాలకు, మరుగునపడిన మానవతకు మూగసాక్షి సాగరఘోష. ఆదిశంకరాచర్య, రామానుజాచార్య, మహ్మద్ ప్రవక్త, ఏసుక్రీస్తు, రామకృష్ణ, వివేకానందుడు, రమణ మహర్షి వంటి ప్రవక్తలు, నన్నయ, తిక్కన, శ్రీనాథుడు, పోతన, అన్నమయ్య, షేక్స్పయిర్, టాల్ స్టాయి, విశ్వకవి రవీంద్రుడు సాక్ష్యాలుగా నిలువగా నీటి పుట్టుకతో ప్రారంభమై, దశావతారాలు, ప్రాచీన నాగరికత, జైన-బుద్ద మార్గాలు, శైవ-వైష్ణవ తత్త్వాలు, గ్రీకుల నుంచి మొదలై గజనీ-ఘోరీ దండయాత్రలతోపాటు మొదటి, రెండవ ప్రపంచ యుద్ధాలు, ఫ్రెంచి, రష్యా విప్లవాలు, కమ్యూనిజం, మార్క్సిజం, వైజ్ఞానికావిష్కరణలు, మందుపాతరలు, అణుబాంబులు, అందాలపోటీలు, కాలుష్యాలు, వసుధైక కుటుంబంలో మమేకమై సాగర గర్భంలో మౌనంగా మిళితమైపోయాయి. మానవ పరిణామ క్రమానికేకాదు, కవి హృదయ ఘోష కూడా నిలువుటద్దం ఈ పద్యకావ్యం. పరిణామాలు కాలానుగుణమైనా మితిమీరిన మానవ దృక్ఫథాలను కవి అడుగడునా దుయ్యపట్టి, తనదైన రీతిలో వ్యంగ్య బాణాలు సంధించారు. సాగర ఘోషలోని కవి దార్శించిన జీవన పరిణామాలలో కొన్ని మచ్చుతునకలు. ఆ.వె||వృద్ధి చెందవచ్చు, విజ్ఞానమును పొంద వచ్చు, సుఖము పొందవచ్చు కాని భూతదయయె లేని భోగమ్ము లందటే కలియుగాంత మనుచు తెలియరేల? తే.గీ|| గుండెలో దూరినట్టి గుండుకాదు పుణ్యభూమికి ఒక రాచపుండుగాని నేలకూలిన వాడొక్క నేతగాడు జాతి కేతనమును నేయు నేతగాడు|| (గాంధీజీ గురించి) చ||మగడు గతించినాడనిన మానిని దుఃఖము పట్టలేము, మీ తెగువ విచిత్రమౌను, వెతతీర్చుటకై పతిపీఠమిచ్చి ఆ మగువను మంత్రి చేయుదురు మానవతా గుణమన్న మీయదే! తగదని పల్కువారెవరు తప్పును నొప్పగు సానుభూతిలో|| (భారతీయ రాజకీయాలపై చురక) కం|| ధరలాకాశము నంటెను సరకులు పాతాళమందు చక్కగ దా ధరకింక భగీరథుడో నరుడో దిగిరావలెగద! న్యాయము చేయన్ సీ|| పూటపూటకు పెక్కుపోటీల పరీక్షల తలనొప్పిచే మను తల్లడిల్ల బస్తాల బరువున్న పుస్తకాలను మోసి బంగారుమైదీవ క్రుంగిపోవ కాపీలు సాగించు కన్నబిడ్డలగాంచి కాటుక మొగమొల్ల క్రమ్ముకొనగ పాండిత్యమేలేని పంతులయ్యల చూచి నెరివేణి సవరంపు నీడనిలువ. (విద్యారంగ దుస్థితి) ఉ|| నాటికి నిప్పు విప్లవమె, నాటికి నాటికి వృద్ధిజెంద పై నాటికి చక్రవిప్లవము, నవ్యయుగమ్మున దివ్యమైన కం ప్యూటరు పూర్ణవిప్లవము, మూడును ముఖ్యములైన, వేల వే మాటలు? మానవ ప్రగతి మార్గము నందున మైలురాళ్లివే! (శాస్త్రీయ విజ్ఞాన ప్రగతి) శా|| మూఢాగ్రేసర చక్రవర్తు లిటలీ ముస్సోలినీ హిట్లరుల్ గాఢద్వేషము చూపగా అమెరికా గత్యంతరాపేక్షతో గూఢత్వంబున మిత్రరాజ్యములతో కూటమ్ముగావించి శం భో! ఢాంఢాం ఢఢఢాం ఢఢాంఢ మణుబాంబుల్ పేల్చె పృథ్వీస్థలిన్|| ఉ|| గుండెకుగుండె చూపగల గుండెలులేక పరోక్షమందు బ్ర హ్మాండము బుగ్గిచేయుటె మహాహవ ధర్మమటన్నచో జగ ద్భాండము వీరిహస్తముల భద్రముగా నెటులుండు? ఇంకనె ట్లుండును చిత్తశాంతి? ఎటులండును గుండెలపైన చేతులున్. (అణుబాంబులపై వ్యథ) ఇలా మొత్తం వెయ్యి పద్యాలు దేనికదే ధీటుగా ఉండిగా, ఆకలిగా ఉన్న వ్యక్తికి అన్నముద్ద ఇస్తే, ఎలా గబుక్కున అంతా నోటిలో పెట్టుకుని తబ్బిబ్బవుతాడో అలాగే సాగరఘోష పద్యాలన్నీ మనని ఉక్కిరిబిక్కిరి చేస్తాయి. చివరగా, కొనమెరుపులా, పాల కొసరులా తెలుగు సంస్కృతిని గురించిన పద్యాలు- చ|| కనగ విచిత్రమయ్యె! వడగట్టిన గంగను బోలు పంచెయున్ కనబడబోదు, పద్యములకట్టలు దాచిన రెండుజేబులన్ ఘనమగు లాల్చిలేదు, కనగా భరతావని కేతనమ్ము పో లిన పొడవైన కండు వరింపదు కంఠము, వాణికన్నులం దున తెలిమోదబిందువలు దూసినహారము కానరాదు, నే ననుటయుకాదు కాని తగునా! కవిగారికి మ్లేచ్ఛవేషముల్. ఉ|| భాషయు దూరమయ్యె, పరభాషయె మీప్రియభామయయ్యె, ఇం గ్లీషును మాధ్యమంబుగ వరించిరి, అద్దియటుండనిండు, సం భాషణకైన చెల్లదొకొ! పద్య మనోహరమైన భాష, స్వ ర్భాషకు తుల్యభాష, పదబంధ సుగంధమయాంధ్ర భాషయే. సీ|| భాషయా తెలుగన్న! భావనాంభోధిలో బంగారు నోడలో పయనమౌను భావమా తెలుగన్న! భాషావధూటికి పాదార్చనము చేయు పద్మమగును పద్యమా తెలుగన్న! పట్టాభిషిక్తులౌ తెలుగు మారాజుల తేజమగును వచనమా తెలుగున్న! బండరాళ్లనునైన చెమ్మ పుట్టించెడి సేద్యమగును. గీ|| అట్టిమీభాష హృదయమ్ము పట్టుకొనుడు వట్టి పరభాషపై మోజు వదలుకొనుడు మమ్మిడాడీల మాటలు మానుడింక అమ్మనాన్నల అనురాగమందు డింక|| సౌమ్యశ్రీ రాళ్లభండి

తెలుగు నాటక సాహిత్యంలో సింగరాజు లింగరాజు ఒక విలక్షణమైన పాత్ర. భారతీయ సాహిత్యంలోనే ఒక అపూర్వ సృష్టి. స్వార్ధం, లౌక్యం, పిసినిగొట్టుతనం కలబోసుకుని పుట్టిన పాత్ర. ‘ధనం మూలం మిదమ్ జగత్తు’ అనే సూత్రానికి భాష్యకారుడు అతనే! లింగరాజుకు డబ్బే సర్వస్వం! ఈ చరాచర ప్రపంచంలో ప్రతి వస్తువునూ డబ్బు అనే కళ్లద్దాల ద్వారానే చూస్తాడు ఆ మహానుభావుడు. అతడు దేవుణ్ని ప్రార్ధించేది తనకు సుఖశాంతులు ప్రసాదించమని కాదు, తన ఇంట్లో ధనరాసులు కుమ్మరించమని. కట్నంతో మూటలు కట్టుకోవచ్చని అతడు మూడు పెళ్లిళ్లు చేసుకుంటాడు. కుర్నవాణ్ణి కాలేజీకి పంపిస్తున్నాడే డబ్బు ఖర్చుపెట్టి అనుకుంటే పప్పులో కాలేసినట్టే! కాలేజీ విజ్ఞాభివృధ్ధికోసం కాదు, కట్నం ‘రేటు’ పెరగటం కోసం. లింగరాజు చేసే ప్రతీ పనికీ, వెనుక పద్మవ్యూహంలాంటి తిరకాసు ‘కాసే’. అందుకే ప్రొద్దునే నిద్రలేచి లింగరాజు, ‘‘భగవతీ! భాగ్యలక్ష్మీ, ప్రణామంబు, నీదాసానుదాసుండ, నీ పాదముక్తుండ, నీ దివ్యరూపంబె నిత్యంబు భావింతు నీ దివ్యనామెంబే నిక్కంబుగా నిద్రలో గూడా జపింతు, నాదిక్కు, నా మొక్కు, నాయండ, నా దండ నీవే సూమా! భార్యయుం, గీర్యయుం, బిడ్డలుం, గిడ్డలు, దేవుడుం, గీవుడున్, మోక్షముం, గీక్షమున్, సర్వమున్నీవే! సత్యంబు, నీకై నిరాహారినై యుందు, నీకై నిశలు నిద్రమాన్కోందు, నీకై శరీరాభిమానంబు వర్జింతు, నీకై యతస్య ప్రమాణంబు లెన్నేనియు గావింతు నీ యాన! ఈ పెట్టెయే నీ పవిత్రాలయం, నేనే నీయర్చకుండన్, యదార్ధంబుగా నాదు ప్రాణంబులె నీదు పూజాసుమంబుల్ శరీరంబే నైవేద్య కుంభంబు, నా ఇంటనే యుండి, నీ పూజం గొంచునే ఇంటికి నంపింనం బోయి, యా ఇల్లుమట్టంబు గావించి, నా ఇంటికిందెచ్చి నాకిచ్చు దుండంగదే కన్నతల్లీ! నమస్తే, నమస్తే నమః’’ అంటూ లక్ష్మీదండకం ముమ్మారు పఠించి, సర్వే జనః దుఃఖినోభవంతు అని శాంతి వచనాలు పలుకుతాడు. లింగరాజు జననం 1922లో జరిగినప్పటికీ, నేటికీ మన సమాజంలో లింగరాజులకు కొదవలేదు. ధన రాకాసి, కట్న పిశాచి నేటి సమాజంలో కూడా ప్రబలంగానే ఉంది. కాళ్ళకూరి నారాయణరావు గారు సృష్టించిన లింగరాజు మీద ఈ భూమండంలో ఎవ్వరికీ సదభిప్రాయం లేదు. మనిషన్నవాడెవడూ లింగరాజును గౌరవించిన ఆనవాళ్ళు లేవు. ఎవరేమనుకున్నా లింగరాజుకి కలిగే నష్టంలేదు. అతనికి సంఘంతో పనిలేదు. పరువు, మర్యాద, ఆత్మాభిమానం వంటి భేషజాలకు అతను బహుదూరం. లోభత్వానికి లింగరాజు నిలువుటద్దమే కాదు. పొదుపును గురించి అనర్ఘళంగా ఉపన్యసించ గలిగే ఘనాపాఠి. వంటమనిషికి ప్రతిపూట వంట సామాను వంట కట్టెలు, పిడకలు, ఉప్పు, చింతపండు, మిరపకాయలు, చివరికి నిప్పు పుల్ల కూడా గీచి, గీచి లెక్కలడిగి మరీ యిస్తాడు. పొయ్యిలో కట్టెలు కావల్సివస్తే, కరివేపాకు చెట్టుమీది కాకి గూడు పడద్రోసి ఆ పూట వంట చేయ్యమని సలహా యివ్వటం అతనిలోని పినాసితనానికి పరాకాష్ట. ‘‘పక్షిగూడు పడగొట్టడం పాపం కదండీ’ అని అంటే, ‘పాపమేమిటి నీ బొంద! ఖర సంవత్సరంలో మా యింటి వంటంతా కాకి గూళ్లతోనే వెళ్ళిపోయిందని గత చరిత్రను చెప్పుకొని మురిసిపోతాడు. అంతేకాక, లోకం పోకడ గురించి లింగరాజు అభిప్రాయం, అవగాహన నేటి సమాజ తీరుతెన్నులు చూస్తే తప్పుకాదేమో అన్నట్టుగా ఉంటాయి. ఈ కింది గేయంలో పరికించండి: ప్రాయికంబు జెట్టు పాతువాడొకండు వరుస బండ్ల మొక్కు వాడొకండు కష్టపడి గృహంబు గట్టువాడొకండు వసతిగ నివసించు వాడొకండు ఆస్తికై వ్యాజ్యంబు లాడువాడొకండు వచ్చినది మృంగు వాడొకండు కోరి ముండను బెట్టు కొనెడివాడొకండు వలపు కాండై పొందు వాడొకండు అట్లే, ధనము కూర్చునట్టి వాడొక్కండు పడిగం దగులబెట్టు వాడొకండు ఇది ప్రపంచధర్మ మీ నాడు పుట్టిన లీలగాదు దీని కేల గోల? ధనమునే ప్రధానంగా కొలిచే ప్రబుధ్దులకు తలమాణికం లింగరాజు సింగరాజు అనడానికి ఈ కింది పద్యమే మచ్చుతునక. సంపద మహత్వమెరుగని చవట బ్రహ్మ చావు లేకుండగా నేని సలుపండైయ్యె చచ్చునప్పుడు వెనువెంట సకలధనము తీసికొనిపోవు విధమేని తెలుపండైయ్యో లింగరాజు ఎంతటి పినాసీ అయినా అతనిలో ప్రత్యేకత అతని చమత్కార ధోరణి. నిత్య సంభాషణల్లో కురిసే హాస్యరసం నయగారా జలపాతాన్ని గుర్తుకి తెస్తుంది. లింగరాజులాంటి స్వార్ధచింతుడిలో హాస్యమేమిటా అని మీకు అనుమానం రావచ్చు. నిజానికి లింగరాజు హాస్యచతురుడు కాడు. అతని లోభితనం నుంచి, పేరాశ నుంచి, సంకుచిత మనస్తత్వం నుంచి, డబ్బుకోసం ఏ గడ్డయినా కరిచే అతని నైచ్య ప్రవృత్తి నుంచి స్వభావసిద్ధంగా హాస్యం పెల్లుబుకుతుంది. ఎదుటి మనిషిని నవ్వించాలనే ధృక్ఫథం అతనిలో ఏ కోశానా లేని హాస్యపాత్ర. నాటక కర్త కాళ్ళకూరి గారి కలం కన్ను గప్పి ఎదిగిన సింగరాజు లింగరాజు పాత్ర ఇప్పటికీ, ఎప్పటికీ తెలుగువారి లోగిళ్ళలో నవ్వుల చిరుజల్లులు వెదజల్లూతూ నిత్యనూతనంగా భాసిస్తూనే ఉంటుంది. సౌమ్యశ్రీ రాళ్లభండి

చాలా రోజుల క్రితం, అగస్తుడ్యనే పేరుగల బ్రహ్మచారి ఉండేవారు. ఆయన త్రీవ నిష్థతో తపస్సు చేస్తూ, సర్వ ప్రాణి కోటినీ దయా హృదయంతో చేసే వాడు. ఆయన తపోదీక్షతో అరణ్యాలలో తిరుగుచుండగా వాని పితృ పితామహులు కన్పించి, ‘నాయనా, యోగ్యురాలైన కన్యను వివాహం చేసుకొని నువ్వు పుత్ర సంతానం పొందాలి. లేకపోతే మాకు ఉత్తమ లోకాలు దొరకవు’ అన్నారు. కులవృద్ధుల మాట శిరసావహించి అగస్త్యుడు తనకు తగిన భార్యను అన్వేషిస్తూ విదర్భదేశానికి చేరుకుని, నిర్మల సరోవరంలోని నల్లకలువ వలె పెరుగుతున్న రాజుగారి కుమార్తె, లావణ్యవతైన లోపాముద్రను చూశాడు. అందచందాలలోనే కాక, వినయగుణ శీలాలో కూడా ఆమె యోగ్యురాలని గ్రహించాడు. ఆ మహారాజు అగస్త్య మహర్షి రాగానే ఆయనకు స్వాగతం పలికి, అర్ఘ్యపాద్యాలతో పూజించాడు. వారి పరిచర్యలకు సంతసించి ఆ మునివరుడు ‘మహారాజా మా వంశాన్ని ఉద్దరించే ఉత్తమ సంతానం కోసం నీ కుమార్తెను భార్యగా కోరుతున్నాను’ అన్నాడు. ఆ మాటవినగానే, చీని చీనాంబరాలతో మణిరత్న భూషణాలతో, హంసతూలికా తల్పాల మీద రాజభవనంలో వందలాది దాసీజనాల సేవలందుకుంటూ ఇంద్రభోగాలు అనుభవించవల్సిన కూతురు నారచీరలు కట్టి, వనవాసం చేస్తూ, కందమూలలా భక్షిస్తూ, పర్ణకుటీరాలలో జీవించగలదా అని ఆ మహారాజు, మహారాణి ఆందోళనతో విచార సాగరంలో మునిగారు. అంత లోపాముద్ర చిరునవ్వుతో తండ్రిని సమీపించి, నేను సంతోషంగా ఆ మునీశ్వరుని భార్యగా, ఆయనకు సేవలు చేసి అనుగ్రహం పొందగలనని, విచారించవలదని చెప్పింది. పిదప ఆ మునిచంద్రుని పరిణయమాడి, ఆయన వెంట అరణ్యానికి వచ్చి నిరంతరం పతిసేవలో ఆయన హృదయాన్ని చూరగొంది. అయినా ఆయన తన ఋషిధర్మాన్ని విడువకుండా వేదవిహిత కర్మలే కొనసాగిస్తుండగా కొంతకాలం గడిచింది. ఒకనాడు లోపాముద్ర ఋతుస్నానం చేసి సర్వాంగ శోభతో ఆశ్రమ ప్రాంగణంలో నడయాడుచుండ చూసి, దగ్గరకు చేరబోయిన మహర్షిని చూసి, స్వామి ఆశ్రమ ధర్మానుసారం మనం ఈ పటకుటీరంలో దర్భ శయ్యలపై జీవితం గడుపుతున్నాం. సంసార జీవితంలోకి అడుగుపెట్టాలంటే మా తండ్రిగారింట ఉన్న భోగభాగ్యాలు సమకూర్చండని కోరింది. సంసార సుఖం కొరకు తన తపశ్శక్తిని వినియోగించటం ఇష్టంలేక రాజాశ్రయం కోరటం ఉత్తమమని ముగ్గురు రాజులను దర్శించాడు. వారందరు ఇల్వలుడనే రాజు సిరిసంపదలు కలవాడని ఆయనను కోరవల్సిందిగా సూచించారు. ఈ ఇల్వలుడు వాతాపి సోదరుడు. వారిద్దరు అరణ్య దారిని వచ్చేవారిని భోజనానికి పిలుస్తూ, వారు రాగానే వాతాపి మేకగా మారిపోయేవాడు. ఇల్వలుడు ఆ మేకను చంపి వారికి వండి పెట్టేవాడు. వారు హాయిగా భుజించాక సోదరా వాతాపి అని పిలిచేవాడు. వెంటనే వాతాపి పొట్టను చీల్చుకుని బయటపడగానే అన్నదమ్ములిద్దరు ఆ అతిధిని వండుకుని తినటం వారి నిత్యకృత్యం. అగస్త్యుడు రాజులు వెంటరాగా ఇల్యలుని వద్దకు వెళ్లాడు. అంత యాధావిధిగా మేకను వండి పెట్టబోగా రాజులు భయంతో వెనక్కి తగ్గారు. అగస్త్యుడు వారికి అభయమిచ్చి వండినదంతా తనకు పెట్టమని తృప్తిగా భుజించాడు. సరిగ్గా అదే సమయంలో ఇల్వలుడు సోదరా వాతాపి అని పిలిచాడు. ఇంకెక్కడ వాతాపి, ఇక రాడని మహర్షి బదులివ్వటంతో భయపడి, తన సర్వసంపదలు తమకు ఇస్తానని, మణిరత్న సువర్ణరాసులను ఆయనకు సమర్పించి, అదును చూసుకొని సంహరించపోగా, మహర్షి ఒక్కసారిగా హూకరించటంతో ఇల్వలుని శరీరం గుప్పెడు బూడిదయ్యింది. పిదప సంపదతో ఆశ్రమానికి తిరిగి వచ్చి, ధర్మాచారిణీ, లోకంలో అందరిలా ఉండే పుత్రులు అసంఖ్యాకులు కావాలా? గుణశీలవంతుడయిన ఒక్క కుమారుడు కావాలా? అని ప్రశ్నించాడు. అంత ఆమె గుణవంతుడైన ఒక్క కుమారుడు చాలని సమాధానమిచ్చింది. అనంతరం వారికి దృఢదన్యుడనే మహాతపస్వి ప్రభవించాడు. వాతాపి జీర్ణం జీర్ణం జీర్ణం వాతాపి జీర్ణం అనే నానుడి ఈ కథ వల్లే పుట్టింది. ఇది భోజనానంతరం ఉచ్ఛరిస్తే తిన్నది బాగా జీర్ణిస్తుందని ఒక నమ్మకం. (ఈ కథ అరణ్య పర్వంలోనిది)

రచన: ఓ. హెన్రీ దృఢంగా ఉన్న ఒక పోలీసు అధికారి వీధుల్లో గస్తీకాస్తూ తిరుగుతున్నాడు. జనసంచారం పలచగా ఉన్న ఆ వీధిలో పోలీసుని గమనించేవారిని వేళ్ల మీద లెక్కపెట్టుకొవచ్చు. రాత్రి పది కావస్తోంది. సన్నని జల్లు, గాలితో వాతావరణం చలి పుట్టిస్తోంది. ప్రశాంతంగా ఉన్న ఆ వీధిలో నెమ్మదిగా నడస్తూ దుకాణాల తలుపులన్ని మూసున్నాయో లేదో గమనిస్తూ ఆ అధికారి కదలుతున్నాడు. మధ్య, మధ్యలో వీధిని ఆ చివరనుంచి ఈ చివరి వరకు పరికిస్తూ అంతా సజావుగా ఉందో లేదో క్రీగంట గమనిస్తున్నాడు. ఈ ప్రాంతంలో జనాలు పెందరాళే ఇళ్లకు వెళ్లతారు. ఎక్కడో ఒకటో, రెండో దుకాణాల్లో, చిన్న హోటలులో దీపాలు వెలుగుటం తప్పితే అంతా నిర్మనుస్యంగా ఉంటుంది. అకస్మాత్తుగా పోలీసు దృష్టి ఒక దుకాణం దగ్గర నిల్చున్న వ్యక్తిపై పడింది. నెమ్మదిగా అతని వైపు అడుగులు వేశాడు. పోలీసు తన వైపు రావటం చూసి ఆ అజ్ఞాత వ్యక్తి, ‘ఇక్కడంతా సజావుగానే ఉంది. కంగారు పడాల్సింది ఏమీ లేదు ఆఫీసర్. నేను నా చిరకాల మిత్రుని కొరకు వేచిచూస్తున్నాను. ఇరవైఏళ్ల తర్వాత ఇక్కడ, ఈ రాత్రి కల్సుకోవాలని మేము అనుకున్నాం. వినడానికి ఇది ఎంతో ఆశ్చర్యంగా ఉన్నా. ఇది నిజం’ అని చెప్పాడు. అంతేకాక, ఇరవై సంవత్సరాల క్రితం ఈ దుకాణం స్థానే బిగ్ జో బ్రాడీ అనే రెస్టారెంట్ ఉండేది అన్నాడు. ‘అవును ఐదు సంవత్సారల క్రితం వరకు కూడా ఆ రెస్టారెంట్ ఉండేద’ని పోలీసు అధికారి బదులిచ్చాడు. బల్లపరుపు ముఖము, కుడికంటి దగ్గర చిన్న తెల్లని మచ్చతో ఆ అజ్ఞాత వ్యక్తి కళ్లలో ఏదో తెలియని మెరుపు. ఇరవై సంవత్సరాల క్రితం ఇదే రెస్టారెంట్ లో జిమ్మి విల్స్ తో కలసి భోజనం చేశాను. నాకు అతను ప్రాణస్నేహితుడు, ప్రపంచంలోనే అతి మంచివ్యక్తి అని అడగకుండానే వివరించాడు. మేమిద్దరం ఈ న్యూయార్క్ మహానగరంలో అన్నదమ్ముల్లా కలిసి, మెలిసి పెరిగాము. అప్పుడు నాకు 18, విల్స్ కి 20 సంవత్సారాలుంటాయి. నేను జీవితంలో ఏదో సాధించాలని, గొప్పవాణ్ణికావాలన్న ఆకాంక్షతో ఉద్యోగ వెతుకులాటలో ఈ నగరం విడ్చి వెళ్లాను. కాని విల్స్ కు మాత్రం న్యూయార్కే సర్వస్వం, దాంతో ఇక్కడే ఉండి పోయాడు అని తన కథంతా చెప్పుకొచ్చాడు ఆ అజ్ఞాత వ్యక్తి. ‘ఇరవై సంవత్సరాల సుదీర్ఘప్రయాణం తర్వాత మేము, మా జీవితాల్లో సాధించాలనుకున్నది సాధించగలమని, మాకంటూ ఒక ఉనికి, వ్యక్తిత్వం అప్పటికి ఏర్పడగలవని భావించాము. అందుకే ఇక్కడే, ఇదే ప్రదేశంలో ఇరవై ఏళ్ల తర్వాత కల్సుకోవాలని నిర్ణయించుకున్నాం.’ అన్నాడా ఆజ్ఞాత వ్యక్తి. ‘వినడానికి ఏదో కాశీమజలీ కథలా ఉంది. ఈ ఇరవైఏళ్లలో నీ స్నేహితుని కలవడంగాని, మాట్లాడటం గాని చేయలేదా’ సంభమాశ్చర్యంతో ప్రశ్నించాడు పోలీసు అధికారి. ‘ఒకటి, రెండు సంవత్సరాలు ఉత్తరప్రత్యుత్తరాలు జరిగాయి. కాని క్రమంగా అవి తగ్గిపోయాయి. నా జీవిత గమనంలో ఎక్కడెక్కడో ప్రయాణించాను. కాని ఏ మాత్రం వీలున్నా, నా స్నేహితుడు జీవించి ఉంటే తప్పకుండా తన మాట నిలబెట్టుకుంటాడు.ఈ రోజు ఇక్కడికి తప్పకుండా వస్తాడు. చాలా దూరం నుంచి నేను వ్యయప్రయాసలకు ఓడ్చి ఇక్కడికి వచ్చాడను. నా స్నేహితుడు నన్ను నిరాశపర్చడని’ ఎంతో ఆత్మవిశ్వాసంతో ఆ అజ్ఞాత వ్యక్తి సమాధానమిచ్చాడు. ఇంతలో తన జేబులోంచి వజ్రాలు పొదిగిన గడియారం బయటకు తీసి పదికావడానికి ఇంకా మూడు నిమిషాలు ఉందని తనలో తాను అనుకుని బయటకి మాత్రం మేము విడిపోయినప్పుడు సమయం సరిగ్గా రాత్రి పది గంటలు అన్నాడు. ఆ వ్యక్తి వేషధారణ, ఖరీదైన గడియారం గమనించిన పోలీసు అధికారి, నీవు జీవితంలో అనుకున్నది సాధించినట్టున్నావన్నాడు. ‘అందులో అనుమానమేలేదు. జిమ్మి కూడా తన ప్రయత్నాల్లో విజయం సాధించుంటాడని నా ఆశ. న్యూయార్క్ అప్పటికి, ఇప్పటికి ఏమీ మారలేదు. కానీ నేను మాత్రం బయట ప్రపంచంలోకి వెళ్లి ఎంతో కష్టపడ్డాను, నేర్చుకున్నాని’ గర్వంతో కూడిన ఆత్మవిశ్వాసంతో సమాధానమిచ్చాడు. ఆ అజ్ఞాత వ్యక్తి మాటలు వింటూ వెళ్లిపోవడానికి రెండడుగులు ముందుకు వేసిన పోలీసు అధికారి ఆగి వెనక్కి చూసి ‘నీ విశ్వాసం నిజంకావాలని, నీ స్నేహితుడు రావాలని మనసారా కోరుకుంటున్నాను. ఒక వేళ అతను రాకపోతే ఏం చేస్తావు, వెళ్లిపోతావా’ అని ప్రశ్నించాడు. ‘లేదు. తప్పకుండా వస్తాడు. కనీసం ఒక గంటైన ఎదురుచూస్తాను. గుడ్ నైట్ ఆఫీసర్’ అన్నాడు. అతనికి వీడ్కోలు చెప్పి తన దారిన తాను వెళ్లిపోయాడు పోలీసు అధికారి. చల్లని జడివాన వేగాన్ని పుంజుకుంటోంది. వాన పెరగకముందే ఇళ్లకి చేరుకోవాలని ఆ వీధిలో మిగిలిన ఒకరో, ఇద్దరూ పరుగులుపెడుతున్నా. స్నేహితుడొస్తాడన్న ఆశతో ఆ అజ్ఞాత వ్యక్తి మాత్రం ఎదురు చూపులు చూస్తూ ఆ వానలో ఆ దుకాణం ముందు అలానే నిల్చుని ఉన్నాడు. సమయం భారంగా గడుస్తోంది. ఇరవై నిమిషాల తర్వాత పైనుంచి కిందవరకున్న కోట్ ధరించి ఒక పొడవాటి వ్యక్తి, ఆ అజ్ఞాతవ్యక్తి వైపు వేగంగా వచ్చాడు. వస్తూనే ‘అది నువ్వేనా, బాబ్’ అని ఆత్రుతగా ప్రశ్నించాడు. ‘నువ్వు జిమ్మి విల్స్’ ఆజ్ఞాత వ్యక్తి ఒక్కసారిగా అరిచాడు. ఆ పొడవాటి వ్యక్తి, అజ్ఞాత వ్యక్తి చేయిపట్టకుని కుదుపుతూ, ‘నాకు తెలుసు. నువ్వు బాబ్ వేనని, నువ్వు తప్పక వస్తావని. సుదీర్ఘమైన ఇరవై సంవత్సరాల కాలంలో ఎన్నో మార్పులు వచ్చాయి. ఇప్పుడు ఇక్కడ పాత రెస్టారెంట్ లేదు. ఉంటే ఇక్కడ తప్పకుండా మరోసారి నీతో కల్సి విందు చేసేవాడిని. నీవు అనుకున్నది సాధించావా అంటూ,’ ఊపిరి సలపకుండా ప్రశ్నల వర్షం కురిపించటం మొదలుబెట్టాడు. నేనెలా ఉన్నా, నువ్వుమాత్రం చాలా మారిపోయావు. నీవు ఇంత పొడుగున్నట్టు లేదు. నువ్వెలా ఉన్నావు జిమ్మి అని ఆప్యాయంగా పలకరించాడు అజ్ఞాత వ్యక్తి. నేను బావున్నాను. మనం చాలా మాట్లాడుకోవాలి. పద ఇక్కడి నుంచి ముందర అని అతని చేయిపట్టుకుని జిమ్మి ముందుకు కదిలాడు. పాతిక సంవత్సరాలలో తాను సాధించిన విజయాలను అజ్ఞాతవ్యక్తి ఏకరువు పెడుతుంటే, నెమ్మదిగా చీకటిలోంచి వీధిదీపం వెలుగులోకి వచ్చిన స్నేహితులిద్దరు ఒకరినొకరు ఏరిపార చూసుకున్నారు. అకస్మాత్తుగా ఆ అజ్ఞాత వ్యక్తి నువ్వు జిమ్మి విల్స్ కాదు. ఇరవై సంవత్సరాలు చాలా కాలమే కావచ్చు, నిన్ను పోల్చుకోలేనంత సమయం కాదని నిలదీశాడు. ‘కాలం మనిషిని మంచివాడి నుంచి చెడ్డవాడిగా మర్చేస్తుంది. నీవు ఇప్పుడు నా కస్టడీలో ఉన్నావు బాబ్. చికాగో పోలీసులు నువ్వు న్యూయార్క్ రావచ్చని హెచ్చరించారు. నువ్వు మారుమాట్లాడకుండా, నాతో వస్తే నీకే మంచిద’ని బదులిచ్చాడు ఆ పొడవాటి వ్యక్తి. అలా అంటూనే జేబులోంచి ఒక కాగితం తీసి ముందు ఇది చదువు. ఇది పోలీసు ఆఫీసర్ జిమ్మి విల్స్ నీకిమన్నాడని, మడచిన కాగితాన్ని అజ్ఞాతవ్యక్తి చేతిలో ఉంచాడు. అంతా అయోమయంగా ఉండటంతో, నెమ్మదిగా, వణుకుతున్న చేతులతో కాగితాన్ని విప్పి చదవటం ప్రారంభించాడు బాబ్. ‘బాబ్. మనమనుకున్న స్థలానికి నేను వచ్చాను. నీలో చికాగో పోలీసులు వెతుకున్న వ్యక్తి పోలికలు గమనించాను. నా చేతులతో నేను నిన్ను అరెస్టు చేయలేక, ఆ పని చేయడానికి మరో అధికారిని పంపించాను.’ జిమ్మి. అనువాదం: సౌమ్యశ్రీ రాళ్లభండి